Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| X F
Ə S İ L EKOLOG İ YA V Ə İ NSAN SA Ğ LAMLI Ğ I 10.1. T ə bii ekoloji faktorlar ı n insan ı n sa ğ laml ı ğ ı na t ə siri Ə z ə l dövrd ə n Homo sapiyens (insan) ekosisteml ə rin bütün konsumentl ə ri kimi ə traf t ə bii mühitd ə ya ş am ı ş v ə praktiki olaraq limitl ə nmi ş ekoloji faktorlar ı n t ə sirind ə n mühafiz ə olunmam ı ş d ı r. İ btidai insan da bütün hey- vanat al ə mi kimi ekosistemin nizamlanma v ə özününizamlama faktorlar ı n ı n t ə sirin ə m ə ruz qalm ı ş , onun ömrü çox olmam ı ş , populyasiyan ı n s ı xl ı ğ ı olduqca a ş a ğ ı olmu ş dur. Ba ş l ı ca m ə hdudla ş d ı r ı c ı faktorlar hipodinamiya v ə yar ı macl ı qdan ibar ə t olmu ş dur. Ölüm s ə b ə bl ə ri aras ı nda birinci yerd ə t ə bii s ə ciyy ə li patogen (x ə st ə lik tör ə d ə n) t ə sird ə r dururdu. Onlar aras ı nda bir qayda olaraq t ə bii m ə nb ə y ə (oca ğ a) malik olan yoluxucu x ə st ə likl ə r xüsusi yer tuturdu. Bir çox yoluxucu x ə st ə likl ə rin mahiyy ə ti onlar ı n tör ə dicil ə rinin t ə bi ə td ə insan v ə ev heyvanlar ı il ə ə laq ə si olmadan mü ə yy ə n ə razil ə rd ə (ocaqlarda) yay ı lmas ı d ı r. Onlar v ə h ş i heyvanlar ı n orqanizmind ə parazitlik edirl ə r. T ə bii m ə nb ə (ocaq) x ə st ə lik tör ə dicil ə ri v ə h ş i heyvanlar, xüsus ə n g ə miricil ə r, qu ş lar, h əşə rat v ə g ə n ə l ə r hesab olunur. Bütün heyvanlar ekosistemin biosenozunun t ə rkibin ə daxil olub mü ə yy ə n biotopla ə laq ə dard ı r. Buna gör ə d ə , t ə bii m ə nb ə (ocaq) x ə st ə likl ə ri mü ə yy ə n ə razi, bu v ə ya dig ə r land ş aft tipi, dem ə li, oran ı n iqlimi il ə s ı x ba ğ l ı olub mövsümi xarakter da ş ı y ı r. Y.P.Pavlovski (1938) «t ə bii ocaq» (m ə nb ə ) anlay ı ş ı n ı ilk olaraq tövsiy ə etmi ş v ə taun, tülyaremiya, g ə n ə v ə a ğ caqanad ensefaliti, s ə pm ə yatala ğ ı , b ə zi helmin tozlar ı t ə bii ə razi x ə st ə likl ə rin ə aid etmi ş dir. T ə dqiqatlar göst ə rir ki, bir t ə bii ə razid ə (ocaqda) bir neç ə x ə st ə lik ola bil ə r. T ə bii m ə nb ə x ə st ə likl ə ri XX ə sr ə q ə d ə r insanlar ı n ölümünün ə sas s ə b ə bi olmu ş dur. Bu x ə st ə likl ə rd ə n ə n d ə h şə tlisi taun x ə st ə liyi say ı l ı r. Bu x ə st ə likd ə n orta ə srl ə rd ə v ə bir q ə d ə r sonrak ı dövrl ə rd ə aras ı k ə silm ə y ə n müharib ə l ə rd ə olduqca çox insan ölmü ş dür. Taun insan v ə heyvanlarda k ə skin yoluxucu x ə st ə lik olub karantin hesab olunur. Bu x ə st ə liyin tör ə dicisi taun mikrobu say ı l ı r. Taunun epidemiyas ı dünyan ı n bir s ı ra ölk ə l ə rind ə yay ı lm ı ş d ı r. Eram ı zdan ə vv ə l VI ə srd ə Şə rqi Roma İ mperiyas ı nda 50 il ə rzind ə bu x ə st ə likd ə n 100 mln.-dan art ı q adam ölmü ş dür. XIV ə srd ə n etibar ə n taun x ə st ə liyi d ə f ə l ə rl ə Rusiyada, o cüml ə d ə n Moskvada qeyd ə al ı nm ı ş d ı r. XIX ə srd ə bu x ə st ə likd ə n Zabay- kalye, C ə nubi Qafqaz, X ə z ə ryan ı ölk ə l ə rd ə , XX ə srin ə vv ə lind ə Qara d ə nizin liman şə h ə rl ə rind ə , o cüml ə d ə n Odessada olduqca çoxlu insan t ə l ə fat ı olmu ş dur. XX ə srd ə ə n böyük taun epidemiyalar ı Hindistanda qeyd ə al ı nm ı ş d ı r. İ nsan ı ə hat ə ed ə n ə traf mühitl ə ba ğ l ı olan x ə st ə likl ə r ə qar ş ı daim mübariz ə apar ı lsa da haz ı rda da ba ş verir. Onlar ı n ba ş verm ə si qism ə n son d ə r ə c ə ekoloji t ə bii s ə b ə bl ə rl ə , m ə s ə l ə n x ə st ə lik tör ə dicil ə rin da ş ı y ı c ı lar ı n ı n v ə özl ə rinin rezistentliyi (müxt ə lif t ə sir faktorlar ı n ı n t ə sirin ə qar ş ı davaml ı l ı ğ ı ) il ə ayd ı nla ş d ı r ı l ı r. Bu prosesl ə r ə malyariya (q ı zd ı rma) il ə mübariz ə ni s ə ciyy ə vi misal göst ə rm ə k olar. Malyariya plasmodeum cinsind ə n olan parazitl ə yoluxur, bu x ə st ə liy ə yoluxan a ğ caqanad ı n di ş l ə m ə si il ə keçirilir. Bu x ə st ə lik ekoloji v ə sosial-iqtisadi problem say ı l ı r. UNEP-in m ə lumat ı na gör ə (1979) 1955-ci ild ə malyariya rayonlar ı nda ya ş ayan 2,65 mld. adamdan 250 mi- lyona q ə d ə r malyariya x ə st ə liyin ə tutulan adamlardan ild ə t ə xmin ə n 2 mln.-u ölmü ş dür. 1943-cü ild ə a ğ caqanada qar ş ı DDT-d ə n (dust) v ə dig ə r pestisidl ə rd ə n daha intensiv istifad ə olundu. Lakin art ı q 1970-ci il ə yax ı n DDT-y ə qar ş ı davaml ı olan a ğ caqanad populyasiyalar ı n ı n say ı artd ı . Bu s ə b ə bd ə n m ə s ə l ə n, yaln ı z Hindis- tanda malyariyaya yoluxan adamlar ı n say ı 6 mln.-a çatd ı , halbuki, 1966-c ı ild ə bu r ə q ə m c ə mi 40 min t əş kil edirdi. 1976-c ı ild ə a ğ caqanad ı n 43 növü müxt ə lif intektisidl ə r ə qar ş ı rezistentliy ə malik oldu. Malyariyaya qar ş ı ekoloji c ə h ə td ə n özünü do ğ rultmu ş kompleks mübariz ə metodlar ı ndan – «h ə yat mühiti- nin idar ə edilm ə si» nd ə n istifad ə olunur. Bura bataql ı qlar ı n qurudulmas ı , suyun duzlulu ğ unun azald ı lmas ı v ə b. aiddir. Dig ə r metod qrupu – bioloji metod olub a ğ caqanad ı n t ə hlük ə liyini azaltmaq üçün istifad ə olunur; bu m ə qs ə dl ə 40 ölk ə d ə 250 növd ə n çox sürf ə il ə qidalanan bal ı qlardan, h ə mçinin a ğ caqanadda x ə st ə lik tör ə d ə n v ə onu m ə hv ed ə n mikrobdan istifad ə olunur. Taun v ə dig ə r infeksiya (yoluxucu) x ə st ə likl ə r (v ə ba, malyariya, qarayara, tülyaremiya, dizenteriya, (qanl ı ishal), difterit-yoluxucu bo ğ az x ə st ə liyi, skarlatina v ə b.) müxt ə lif ya ş l ı insanlar ı n ölümün ə s ə b ə b olmu ş dur. Bu ə halinin say ı n ı n artmas ı n ı l ə ngitmi ş dir, yer üz ə rind ə 1860-c ı ild ə ə halinin say ı 1 mld-a çatm ı ş d ı r. Lakin XIX ə srin sonunda Paster v ə ba ş qa aliml ə rin yeni k əş fl ə ri XX ə srd ə profilaktik tibbin inki ş af ı na, çox a ğ ı r x ə st ə likl ə rin müayin ə sin ə , h ə yat ı n s ə hiyy ə -gijiyena şə raitinin xeyli yax ş ı la ş mas ı na böyük t ə kan oldu, t ə bii- m ə nb ə x ə st ə likl ə ri k ə skin azald ı , b ə zil ə ri is ə praktiki olaraq l əğ v olundu. G ə n ə ensefaliti m ə rk ə zi sinir sistemini z ə d ə l ə y ə n x ə st ə likdir. Bu x ə st ə liyin tör ə dicisi virus olub da ş ı y ı c ı s ı iksod g ə n ə sidir. G ə n ə l ə r ə sas ə n Rusiyan ı n Avropa v ə Asiya hiss ə sind ə tayqa me şə l ə rind ə yay ı lm ı ş d ı r. G ə n ə l ə r 140 «sahibl ə rin ə » yaz ı n ba ş lan ğ ı c ı nda qar örtüyü ə ridikd ə n sonra hücum etm ə y ə ba ş lay ı r. G ə n ə ensefaliti x ə st ə liyin ə f ə aliyy ə ti me şə il ə ba ğ l ı olan insanlar, me şə t ə s ə rrüfat ı i ş çil ə ri, me şə d ə müxt ə lif sah ə d ə t ə dqiqat i ş l ə ri aparanlar, ovçular, yol ç ə k ə nl ə r yoluxurlar. B ə zi t ə bii-m ə nb ə x ə st ə likl ə rinin yoluxdurulmas ı sahib-heyvan hücumu v ə di ş l ə m ə si (quduzluq), su (sar ı l ı qs ı z leptospizoz), qida (diyersenioz), hava-damc ı (taun, ornitoz) vasit ə sil ə ötürülür. Quduzluq k ə skin yoluxucu x ə st ə lik olub dünyan ı n h ə r yerind ə mü ş ahid ə olunur. X ə st ə liyin inkubasiya dövrü 30 günd ə n 90 gün ə kimidir. Qeyri-yoluxucu endemik x ə st ə likl ə r d ə mövcuddur. Bel ə x ə st ə likl ə r h ə min ə razid ə ki torpa ğ ı n, suyun v ə havan ı n xüsusi t ə rkibi il ə ə laq ə dard ı r. Biokimy ə vi v ə ziyy ə t il ə ə laq ə dar ə n geni ş yay ı lan x ə st ə likl ə rd ə n Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|