Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «ekoloji partlay ı ş »
- Kolorado böc ə yi
- 9.4. S ə naye- şə h ə r ekosisteml ə ri (land ş aft
| aqroekosistemin m
ə hsuldarl ı ğ ı n ı n a ş a ğ ı dü ş m ə sinin qar ş ı s ı n ı almaqd ı r . Bu m ə s ə l ə h ə ll olunduqdan sonra ikinci mühüm v ə zif ə nin – m ə hsuldarl ı ğ ı n art ı r ı lmas ı v ə zif ə sinin h ə lli mümkün ola bil ə r. XX ə srin 90-c ı ill ə rind ə ş umlanan torpaqlar ı n ilk illik m ə hsuldarl ı ğ ı planetimizd ə 8,7 mld. ton, enerji ehtiyat ı is ə 14,7 ⋅ 10 16 kC t əş kil etmi ş dir. Aqrosenozlarda tez-tez ayr ı -ayr ı növl ə rin h ə dsiz çoxalmas ı ba ş verir. Bu hadis ə ni Ç.Elton «ekoloji partlay ı ş » adland ı r ı r. Tarix ə n bel ə «ekoloji partlayi ş lar» mü ş ahid ə olunmu ş dur. XIX ə srd ə fitoftor göb ə l ə yi Fransada bütün kartof sah ə l ə rini m ə hv etmi ş v ə acl ı ğ a s ə b ə b olmu ş dur. Kolorado böc ə yi Amerikada Atlantik okean ı na q ə d ə r yay ı lm ı ş , XX ə srin ba ş lan ğ ı c ı nda Q ə rbi Avropaya, 1940-c ı ill ə rd ə is ə Rusiyan ı n Avropa hiss ə sin ə keçmi ş dir. Müharib ə nin sonrak ı a ğ ı r ill ə rind ə bu böc ə k Rusiyan ı n bütün tarlalar ı n ı «bo ş altm ı ş d ı r». Bu hadis ə nin qar ş ı s ı n ı almaq üçün z ə r ə rvericil ə rin say ı n ı süni yolla nizamlamaq t ə l ə b olunur. Lakin k ə nd t ə s ə rrüfat ı praktikas ı nda bu yol b ə z ə n yax ş ı n ə tic ə vermir. Odur ki, insan ı ə hat ə ed ə n t ə bi ə tin sad ə l əş dirilm ə si ekoloji bax ı mdan t ə hlük ə lidir. Bunu n ə z ə r ə alaraq bütün t ə bii land ş aftlar ı aqrot ə s ə rrüfat land ş aft ı na çevirm ə k olmaz, onun müxt ə lifliyini qorumaq üçün toxunulmayan qoruq sah ə l ə ri saxlan ı lmal ı d ı r. Bu sah ə l ə r t ə bii qrupla ş malar ı n suksessiya s ı ralar ı n ı b ə rpa etm ə kd ə mühüm m ə nb ə say ı l ı r. 133 C ə dv ə l 8.2 T ə bii v ə aqroekosisteml ə rin müqayis ə li xarakteristikas ı T ə bii ekosisteml ə r Aqroekosisteml ə r 1 2 Biosferin gedi ş ind ə formala ş m ı ş ilkin t ə bii elementar (sah ə ) vahidl ə r Biosferin insan t ə r ə find ə n transforma- siyaya u ğ ram ı ş süni sad ə vahidl ə ri Populyasiyan ı n bir neç ə növü üstünlük t əş kil ed ə n bir çox heyvan v ə bitki növl ə rind ə n ibar ə t mür ə kk ə b sisteml ə r Bir bitki v ə ya heyvan növünün üstünlük t əş kil etdiyi sad ə l əş mi ş sisteml ə r. Onlar davaml ı olmaqla biokütl ə sinin strukturu tezd ə yi şə n (davams ı z) olur Madd ə l ə r dövran ı nda i ş tirak ed ə n orqanizml ə rin m ə hsuldarl ı ğ ı onlar ı n uy ğ unla ş ma xüsusiyy ə tl ə ri il ə mü ə yy ə n edilir M ə hsuldarl ı q t ə s ə rrüfat f ə aliyy ə tinin s ə viyy ə sind ə n v ə iqtisadi, texniki imkanlardan as ı l ı olaraq mü ə yy ə n edilir İ lkin m ə hsul heyvanat t ə r ə find ə n istifad ə olunur v ə madd ə l ə r dövran ı nda i ş tirak edir. «istifad ə », «istehsal»la eyni vaxtda ba ş verir M ə hsul insan ı n t ə l ə bat ı n ı öd ə m ə k üçün v ə mal-qaraya yem kimi toplan ı r. Mü ə yy ə n vaxt ə razid ə canl ı madd ə s ə rf edilm ə y ə r ə k toplan ı r. Ə n yüks ə k m ə hsuldarl ı q q ı sa vaxt ə rzind ə inki ş af edir 9.4. S ə naye- şə h ə r ekosisteml ə ri (land ş aft ı ) Şə h ə r v ə s ə naye mü ə ssis ə l ə ri ekosisteml ə ri antropogen ekosistem ə aiddir. Şə h ə rl ə rin yaranmas ı ə sas ə n urbanizasiya il ə ba ğ l ı d ı r. Dünyada ilk şə h ə rl ə r Tibr çay ı , sonralar is ə Nil çay ı boyu yaranm ı ş d ı r. Bu şə h ə rl ə r birlikd ə ticar ə tl ə m əşğ ul olmaq v ə dü ş m ə nd ə n qorunmaq m ə qs ə dil ə yaranm ı ş d ı r. Tarix ə n ilk milyon n ə f ə r ə halisi olan şə h ə r Roma olmu ş dur (Yuliya-Sezar dövründ ə , b.e. ə . 44-10 ill ə r). Haz ı rda dünyan ı n ə n böyük şə h ə ri Tokio say ı l ı r (27 mln. n ə f ə r). Şə h ə rl ə rin böyüm ə si insanlar ı get-ged ə t ə bi ə td ə n uzaqla ş d ı r ı r. Orta ə srl ə rin şə h ə r ə halisi t ə bi ə t ə yax ı n olmu ş dur. Müasir şə h ə rl ə rin land ş aft ı d ə yi ş dirilmi ş – m ə d ə ni land ş afta aid olub burada c ə miyy ə tin f ə aliyy ə ti n ə tic ə sind ə yaranan elementl ə r t ə bii land ş afta nisb ə t ə n üstünlük t əş kil edir. Şə h ə r land ş aft ı çox vaxt urbanizasiya land ş aft ı da adland ı r ı l ı r. Abadla ş d ı r ı lm ı ş şə h ə rl ə rd ə da ş , beton, asfalt üstünlük t əş kil edir v ə daima t ə bii elementl ə rin nisbi azalmas ı mü ş ahid ə olunur, bunun n ə tic ə sind ə hava hövz ə sinin v ə ziyy ə ti pisl əş ir. Şə h ə rl ə rd ə a ş a ğ ı dak ı f ə aliyy ə t göst ə r ə n zonalar ayr ı l ı r: ya ş ay ı ş , s ə naye, kommunal-anbar, xarici n ə qliyyat, şə h ə r ə traf ı ə razi. Ya ş ay ı ş zonas ı v ə ya seliteb zona – ya ş ay ı ş rayonlar ı , ictimai m ə rk ə zl ə r (inzibati, elmi, t ə dris, tibbi, idman v ə s.) v ə ümumi istifad ə li ya ş ı ll ı qlar üçün ayr ı l ı r. Ya ş ay ı ş zonas ı kül ə kdöy ə n t ə r ə fd ə n (üstünlük t əş kil ed ə n kül ə kl ə r), h ə mçinin z ə r ə rli madd ə l ə rin m ə nb ə yi olan s ə naye v ə k ə nd t ə s ə rrüfat ı sah ə l ə rind ə n çay axar ı boyu (yuxar ı ) sal ı n ı r. Şə h ə rl ə rin canl ı zona ə razisinin ə sas struktur elementi mikrorayonlar say ı l ı r. Mikrorayonlar ı n daxilind ə ya ş ay ı ş binalar ı ndan ba ş qa ilkin xidm ə ti idar ə l ə r v ə mü ə ssis ə l ə r d ə yerl əş dirilir. Mikrorayonlar ı n ə razisi magi- stral yollar v ə ya ş ay ı ş binalar ı il ə k ə si ş ir. Böyük v ə çox böyük şə h ə rl ə rd ə ə halinin c ə ml əş m ə si son ill ə r çoxm ə rt ə b ə li evl ə rin tikilm ə si v ə ə halinin s ı xl ı ğ ı n ı n daha da artmas ı il ə mü ş ayi ə t olunur. Tikilil ə rin say ı n ı n çoxalmas ı xidm ə ti mü ə ssis ə l ə rin (o cüml ə d ə n m ə kt ə b v ə u ş aq mü ə ssis ə l ə rinin) ə razisinin, h ə mçinin ya ş ı l a ğ acl ı qlar ı n sah ə sinin azalmas ı na s ə b ə b olur, ya ş ay ı ş ə razil ə rinin düzgün f ə aliyy ə tini pozur, bunun n ə tic ə sind ə binalar ı n yan ı nda, ya ş ay ı ş evl ə rind ə , mikrorayonlar ı n v ə kvartallar ı n daxilind ə s ə s-küyün s ə viyy ə si yüks ə lir. 16 v ə daha yüks ə k m ə rt ə b ə li evl ə rd ə ya ş amaq xüsusil ə böyük narahatl ı q yarad ı r. Haz ı rda bel ə binalara Bak ı 134 şə h ə rinin bütün rayonlar ı nda tez-tez rast g ə linir v ə onlar ı n say ı artmaqda davam edir. Yüks ə k binalar şə h ə rin n ə qliyyat problemini daha da k ə skinl əş dirir. Bel ə ki, şə h ə rin m ə rk ə zi hiss ə sind ə in- zibati binalar ı n say ı da art ı r, i ş yerind ə n uzaqda ya ş ayan i ş çil ə rin i ş yerin ə g ə lm ə si d ə problem yarad ı r. Gigiyena müt ə x ə ssisl ə ri, in ş aatç ı lar, iqtisadç ı lar, sosiologiya v ə estetika sah ə sinin müt ə x ə ssisl ə rinin birg ə s ə yi il ə g ə l ə c ə kd ə haz ı rlad ı ğ ı layih ə l ə r şə h ə rimizd ə h ə yat t ə rzinin pisl əş m ə sin ə deyil, yax ş ı la ş mas ı na z ə min yaratmal ı d ı r. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|