Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 7.2.1. Lentik ekosisteml ə r (göll ə r, nohurlar)
| Litoral zona
– gün əş ş üas ı n ı n suyun dibin ə q ə d ə r dü şə n su qat ı . Limnik zona – gün əş i ş ı ğ ı n ı n yaln ı z 1%-i daxil olan v ə foto- sintez prosesinin söndüyü (dayand ı ğ ı ) su qat ı . Evfotik zona – litoral v ə limnik zonalarda i ş ı qlanan (i ş ı q dü şə n) su qat ı . Profundal zona – gün əş ş üas ı dü ş m ə y ə n su qat ı v ə suyun dibi. Axar su hövz ə l ə rind ə son üç zona n ə z ə r ə çarpm ı r, lakin onlar ı n elementl ə rin ə rast g ə linir. Növb ə li dayazl ı qlar – sür ə tli ax ı n ı olan dayaz sah ə l ə r; dibi lilsiz olur, ə ks ə riyy ə t halda perifiton v ə bentos yap ı ş ı r. Növb ə li d ə rinlik (quytul) – d ə rin sulu sah ə l ə r, ax ı n sür ə ti yava ş d ı r, dibind ə yum ş aq lil substrat ı v ə e ş ici hey- vanlar olur. Yuxar ı da veril ə n t ə snifat qrupla ş malarda h ə r hans ı bir orqanizmin ekoloji v ə ziyy ə tini t ə yin etm ə kd ə mühüm rol oynay ı r. 7.2.1. Lentik ekosisteml ə r (göll ə r, nohurlar) Litoral zonada iki produsent tipi vard ı r: hövz ə nin dibin ə b ə rkimi ş çiç ə kli bitkil ə r v ə üz ə n ya ş ı l bitkil ə r – yo- sunlar, b ə zi ali bitkil ə r (su çiç ə yi). Hövz ə nin dibin ə b ə rkimi ş bitkil ə r üç konsentrik zona ə m ə l ə g ə tirir: 1) suüstü (sus ə thi) vegetasiya zonas ı – bitkinin fotosintezed ə n hiss ə si suyun üz ə rind ə yerl əş ir (qam ı ş , ciy ə n v ə b.), biogen elementl ə r is ə dib çöküntül ə rind ə n al ı n ı r; 2) yarpaqlar ı su s ə thind ə üz ə n dib ə b ə rkimi ş bitkil ə r (su zanba ğ ı ) zonas ı , bu bitkil ə rin rolu birinci zonada oldu ğ u kimidir, lakin onlar suyun a ş a ğ ı qatlar ı n ı kölg ə l ə ndir ə bilir; 3) sualt ı vegetasiya zonas ı – tamamil ə suyun alt ı na (dibin ə ) kökl ə nmi ş v ə b ə rkimi ş bitkil ə r, fotosintez v ə mineral mübadil ə si sü mühitind ə yerin ə yetirilir (su çiç ə yi v ə yap ı ş m ı ş yosunlar - xaralar). Litoral zonada heyvanlar, konsumentl ə r su hövz ə sinin dig ə r zonalar ı na nisb ə t ə n daha çox müxt ə lifliyi il ə seçilir. Perifiton molyuska, rotatoril ə r, m ş anka, h əşə ratlar ı n sürf ə l ə ri v ə s. ibar ə tdir. Nektonun bir çox heyvanlar ı atmosfer havas ı il ə n ə f ə s al ı r (qurba ğ a, t ı sba ğ alar, salamandr-s ə m ə nd ə r v ə b.). Bal ı qlar h ə yat ı n ı n çox hiss ə sini litoralda keçirir v ə orada da çoxal ı rlar. Zooplankton x ə rç ə ng ə b ə nz ə rl ə rd ə n ibar ə t olub bal ı qlar ı n qidalanmas ı nda böyük ə h ə miyy ə t k ə sb edir. Limnik (göl) zonas ı n ı n qrupla ş malar ı nda fitoplankton produsent hesab olunur. Mülayim qur ş a ğ ı n su hövz ə l ə rind ə onun populyasiyas ı n ı n s ı xl ı ğ ı mövsüm üzr ə k ə skin d ə yi ş ir. Yazda suyun «çiç ə kl ə m ə si» s ə rin suya uy ğ unla ş an diatomit (trepel) yosunlar ı n kütl ə vi inki ş af ı il ə , yayda ya ş ı l yosunlar ı n, pay ı zda is ə azot fiks ə ed ə n göy- 116 ya ş ı l yosunlar ı n inki ş af ı il ə ba ğ l ı d ı r. Zooplankton bitki il ə qidalanan x ə rç ə ngkimil ə r v ə rotatoril ə rd ə n ibar ə tdir, qalanlar is ə y ı rt ı c ı lard ı r. Limnik zonan ı n nektonu yaln ı z bal ı qlard ı r. Profundal zonan ı n qrupla ş malar ı i ş ı qs ı z h ə yat sürür. Buran ı n fauna v ə floras ı bakteriya v ə göb ə l ə kl ə rd ə n (redusentl ə r), h ə mçinin bentos formalardan – h əşə ratlar ı n sürf ə l ə ri, molyusklar, h ə lq ə li qurdlardan ibar ə tdir (konsumentl ə r). Su hövz ə l ə rinin çirkab sular ı il ə çirkl ə nm ə sinin artmas ı n ə tic ə sind ə q ı rm ı z ı h ə lq ə li qurdlar ı n miqdar ı çoxal ı r, y ə ni bu göst ə rici il ə su hövz ə sinin çirkl ə nm ə d ə r ə c ə si haqq ı nda fikir yürütm ə k olar. Dur ğ un su hövz ə l ə rinin qrupla ş malar ı nda oksigenin miqdar ı , temperatur, i ş ı qlanma kimi limitl əş dirici faktorlar ı n t ə siri bu su hövz ə l ə rinin spesifik xüsusiyy ə tl ə rind ə n (göl, x ı rda göl – prud v ə süni su anbar ı ) as ı l ı d ı r. Göll ə r – t ə bii ş irinsulu su hövz ə l ə ri olub geoloji bax ı mdan nisb ə t ə n yax ı n keçmi ş d ə – son bir neç ə on min ill ə rd ə ə m ə l ə g ə lmi ş dir, yaln ı z b ə zi göll ə rin ya ş ı milyon ill ə rl ə hesablan ı r (m ə s. Baykal gölü). Göll ə rin ə ks ə riyy ə tind ə pro- fundal zonan ı n mövcudlu ğ u su qat ı n ı n temperatur rejimin ə , onun «qar ı ş mas ı na» v ə orada oksigenin paylanmas ı na t ə sir göst ə rir. Bu prosesl ə r gölün temperatur rejimi kimi mövsümi xarakter da ş ı y ı r ( şə kil 6.14.). Mülayim qur ş a ğ ı n göll ə rind ə yay dövründ ə ş aquli k ə sikd ə üç zona ay ı rmaq olar: epilimnion – suyun konveksiya (sirkulyasiya) etdiyi d ə rinliy ə q ə d ə r; termoklin – aral ı q zona, burada su yuxar ı (üst) zonan ı n suyu il ə qar ı ş m ı r; hipo- limninon – soyuq su sah ə si, burada sirkulyasiya getmir ( Şə kil 6.16). Øÿêil 6.14. Ýþëöí ö÷ ÿñàñ çîíàñû Termokil ı n ad ə t ə n i ş ı q dü şə n s ə rh ə dd ə n a ş a ğ ı da yerl əş ir, oksigen ehtiyat ı , ondan ayr ı lm ı ş hipolimnionda tük ə nir. Yayda – dur ğ unluq dövrü ba ş lay ı r. Pay ı zda – temperaturun b ə rab ə rl əş diyi dövrd ə suyun ümumi qar ı ş mas ı v ə hipolimnionun oksigenl ə z ə nginl əş m ə si ba ş verir. Q ı ş da – buzun alt ı nda suyun temperaturu +4 0 C-d ə n a ş a ğ ı olur, bu onun s ı xl ı ğ ı n ı azald ı r v ə yenid ə n gölün stratifikasiyas ı na v ə q ı ş dur ğ unlu ğ una s ə b ə b olur. Yazda buz ə ridikd ə n sonra suyun temperaturu 4 0 C-y ə çat ı r, o, a ğ ı rla ş ı r v ə yenid ə n yaz qar ı ş mas ı ba ş verir. Bu klassik sxem Avropa v ə Ş imali Amerika göll ə ri üçündür. Subtropik rayonlarda suyun qar ı ş mas ı il ə rzind ə bir d ə f ə – q ı ş da, tropikada is ə daim v ə qeyri münt ə z ə m olur. M ə hsuldarl ı ğ ı na gör ə göll ə r iki qrupa bölünür: 1) Oliqotrof (biogen madd ə l ə r v ə plankton az olan) v ə 2) evtrof (biogen madd ə l ə rl ə z ə ngin) göll ə r. Lentik ekosisteml ə rin m ə hsuldarl ı ğ ı h ə m d ə ə traf mühitd ə n v ə gölün d ə rinliyind ə n daxil olan madd ə l ə rd ə n as ı l ı d ı r. Kiçik göll ə r daha m ə hsuldar olur. Prudlar – yax ş ı inki ş af etmi ş litorala malik olub stratifikasiya praktiki olaraq mövcud deyildir. Prudlar müxt ə lif çök ə klikl ə rd ə ə m ə l ə g ə lir, çox vaxt müv ə ə ti hal da ş ı y ı r – yayda v ə ya quraql ı q dövründ ə quruyur. Prudlar ı n faunas ı quraql ı q dövründ ə sükutluq v ə ziyy ə tind ə ya ş ama ğ a qabildir v ə ya dig ə r su hövz ə sin ə (q ı ş da suyu olan) köçür. T ə bii prudlar yüks ə k m ə hsuldar olur. Süni prudlarda bal ı qlar ı insan özü yeml ə ndirir. |