Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Øÿêil 6.12. Òÿáèè åêîñèñòåìëÿðèí òÿñíèôàòû
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- (küknar, a ğş am) Sibir sidr ş am ı
|
Øÿêil 6.12. Òÿáèè åêîñèñòåìëÿðèí òÿñíèôàòû 7.1.2. Boreal ( ş imal) iyn ə yarpaql ı me şə l ə r – mülayim iqlim zonas ı n ı n ş imal hiss ə sind ə yay ı lm ı ş d ı r. Bu iyn ə yarpaql ı me şə l ə r tayqa adlan ı r (türk dill ə rind ə tayqa me şə li da ğ dem ə kdir). Tayqada q ı ş soyuq, qar örtüyü uzunmüdd ə tli, çox ş axtas ı z dövr nisb ə t ə n q ı sa (orta temperatur iyulda 10-18 0 C), ya ğ ı nt ı buxarlanmadan çox olur. Tayqa me şə l ə ri Ş imali Avrasiyada v ə Ş imali Amerikada çox geni ş sah ə tutur. Tayqa me şə qrupla ş malar ı tündiyn ə yarpaql ı a ğ ac cinsl ə rind ə n (küknar, a ğş am) Sibir sidr ş am ı (Sibir sidr a ğ ac ı ) v ə aç ı qiyn ə li a ğ ac cinsl ə rind ə n ( qara ş am v ə ş am – ə sas ə n qumlu torpaqlarda) t əş kil olunmu ş dur. Tündiyn ə li me şə l ə rin qurulu ş u sad ə olub bir-iki-üç a ğ ac yaruslu, mam ı r yarusu, b ə z ə n ot v ə ya ot-kol yarusundan ibar ə t olur. Çox gövd ə li olur. Tündiyn ə yarpaql ı me şə l ə r xüsusi mikromühit ə malik olub kül ə ksiz, aç ı q sah ə y ə nisb ə t ə n temperatur yüks ə k qal ı n qar örtüyü s ə rt q ı ş dövründ ə heyvanat al ə minin sa ğ qalmas ı na şə rait yarad ı r. Tökül ə n iyn ə l ə r yava ş parçalan ı r, odur ki, torpaq podzol profilli olur. Torpaqda kifay ə t q ə d ə r çoxlu x ı rda orqanizml ə rin populyasiyalar ı ya ş ay ı r, yarpa ğ ı tökül ə n me şə l ə r ə , ç ə m ə n v ə bozq ı rlara nisb ə t ə n bir q ə d ə r iri torpaq orqanizml ə rin ə az rast g ə linir. Tayqada iri heyvanlardan ay ı , canavar, otyey ə nl ə rd ə n s ı ğ ı n ı göst ə rm ə k olar. Bu me şə l ə rin faunas ı üçün toxum fondunun v ə iyn ə l ə rin böyük ə h ə miyy ə ti var: toxumlarla qu ş lar, d ə l ə l ə r, burunduq v ə dig ə r g ə miricil ə r, iyn ə l ə rl ə is ə h əşə ratlar qidalan ı r. Qu ş lardan Sibir xoruzu, bonazi tetras ı , sidr 111 qu ş u, a ğ acd ə l ə n, tüklüayaq yapalaqlar ı qeyd etm ə k olar. İ nsan f ə aliyy ə ti n ə tic ə sind ə (me şə l ə rin q ı r ı lmas ı , yan ğ ı nlar) tayqa faunas ı ə sasl ı sur ə td ə d ə yi ş mi ş dir, bir növ artm ı ş , dig ə ri azalm ı ş , yeni növl ə r peyda olmu ş dur. 7.1.3. Mülayim zonan ı n yarpa ğ ı tökül ə n me şə l ə ri (enliyarpaq me şə l ə r). Tayqa me şə l ə rind ə n c ə nubda yerl əş ir. Bu me şə l ə r mülayim iqlim şə riatind ə bitir, illik ya ğ ı nt ı lar ı n miqdar ı 700-d ə n 1500 mm q ə d ə r t əş kil edir. Mülayim temperatura v ə ayd ı n seçil ə n mövsüml ə r ə malikdir. İ lk vaxtlar enliyarpaql ı me şə l ə r ş imali Amerika, bütün Avropa, Yaponiyan ı n bir hiss ə si, Avstraliya v ə C ə nubi Amerikan ı n c ə nub hiss ə sind ə geni ş ə razil ə r tuturdu. Bel ə likl ə , bu me şə lik bir-birind ə n yüks ə k d ə r ə c ə d ə t ə crid olundu ğ undan növ t ə rkibi tundraya nisb ə t ə n z ə ngindir. AB Ş - ı n m ə rk ə zi rayonlar ı n ı n ş imal hiss ə sind ə f ı st ı q-a ğ caqay ı n me şə l ə ri, Viskonsin v ə Minnosetd ə a ğ caqay ı n-cök ə me şə l ə ri, AB Ş - ı n q ə rb v ə c ə nub ş tatlar ı nda pal ı d v ə gikori me şə l ə ri, Appalaç da ğ lar ı nda pal ı d- ş abal ı d me şə l ə ri yay ı lm ı ş d ı r. Avropa, Asiya, o cüml ə d ə n C ə nubi Qafqaz regionlar ı nda bu me şə l ə rd ə f ı st ı q, pal ı d növl ə ri, v ə l ə s, cök ə , ş abal ı d, qovaq v ə s. a ğ ac cinsl ə ri üstünlük t əş kil edir. Enliyarpaq me şə l ə rin yarus qurulu ş u iyn ə yarpaql ı me şə l ə r ə nisb ə t ə n xeyli mür ə kk ə b olub üç ə q ə d ə r a ğ ac yarusu, kol v ə ot yaruslar ı ndan t əş kil olunmu ş dur. Ş imali Amerikan ı n ilkin me şə l ə rind ə m ə skunla ş an heyvanlardan maral, boz v ə qara d ə l ə l ə r, s ı ğ ı n, boz tülkü, Amerika va ş a ğ ı na rast g ə linir. Ornitofauna müxt ə lif v ə z ə ngindir. Enliyarpaq me şə l ə r zonas ı nda iyn ə yarpaql ı lardan ş am me şə l ə rin ə d ə rast g ə linir. İ nsan sivilizasiyas ı n ı n olduqca inki ş af etm ə sil ə ə laq ə dar olaraq enliyarpaq me şə l ə rin pozulmam ı ş sah ə l ə rin ə t ə sadüf etm ə k ç ə tindir. Onlar ı n ə ks ə r hiss ə si m ə d ə ni (k ə nd t ə s ə rrüfat ı ) qrupla ş malar ı il ə ə v ə z olunmu ş dur. 7.1.4. H ə mi şə ya ş ı l enliyarpaq subtropik me şə l ə r Yüks ə k rütub ə tlik v ə yay-q ı ş temperaturlar ı nda az f ə rq olan ə razil ə rd ə yarpa ğ ı n ı tök ə n me şə l ə r yerini enliyarpaq h ə mi şə ya ş ı l me şə l ə r ə verir. Bel ə me şə l ə r M ə rk ə zi v ə C ə nubi Yaponiyada, Floridada, Meksika körf ə zi boyu, Atlantikan ı n c ə nub sahill ə rind ə bitir. Bu me şə l ə rd ə pal ı d növl ə ri, maqnoliya, d ə fn ə , ə ncir dominantl ı q edir, palmaya da çox rast g ə linir. Lianlar v ə epifitl ə rl ə z ə ngindir. Çoxlu ay ı dö şə yi, s ə hl ə b çiç ə yi, ananas növl ə ri bitir. 7.1.5. Mülayim zonan ı n bozq ı rlar ı (çöll ə ri) Me şə v ə s ə hra zonalar ı aras ı nda geni ş aç ı q sah ə l ə ri tutur, illik atmosfer ya ğ ı nt ı lar ı n ı n miqdar ı 250-d ə n 750 mm- ə q ə d ə r t əş kil edir. Bozq ı rlar Avropa, Ş imali Amerika (preril ə r), C ə nubi Amerikan ı n c ə nubunda (pampaslar), Avstraliya, Yeni Zenlandiya (tussoklar) geni ş ə razil ə ri tutur. Bozq ı r bitki örtüyü ə sas ə n kserofil xarakter da ş ı y ı r. Ç ə m ə n ə m ə l ə g ə tir ə n tax ı l otlar ı üstünlük t əş kil edir. Bozq ı rlarda efemerl ə r çoxdur. N ə hay ə t bozq ı rlar üçün kol bitkil ə ri d ə s ə ciyy ə vidir. Bozq ı rlarda heyvanlar cüt v ə koloniya h ə yat t ə rzi keçirirl ə r. Cüt ya ş ayan heyvanlar (marmot, sünbülq ı ran, çöl siçan ı ) çoxluq t əş kil edir. Cüt ya ş amayan heyvanlar sürü ə m ə l ə g ə tirir. Bozq ı r biosenozunda d ı rnaql ı lar (sayqaklar, ə vv ə ll ə r v ə h ş i at - tarpan) ə sas rol oynay ı r. Bozq ı rlarda h ə dsiz mal-qara otar ı lmas ı n ə tic ə sind ə bozq ı r bitki örtüyü deqradasiyaya u ğ ray ı r, praktiki olaraq bütün çoxillik bitkil ə r s ı radan ç ı x ı r, s ə hrala ş ma prosesi ba ş verir, pis yeyil ə n yov ş an v ə dig ə r kserofil bitkil ə r peyda olur. Bozq ı r ekosisteml ə rin torpa ğ ı me şə torpa ğ ı ndan, ə sas ə n yüks ə k humuslu ğ u il ə k ə skin seçilir. Ot (tax ı l) bitkil ə ri a ğ aclara nisb ə t ə n az ömürlü olub torpa ğ a humus şə klind ə çoxlu miqdarda üzvi birl əş m ə l ə r daxil olur v ə humus ə m ə l ə g ə lm ə sür ə tl ə , mineralla ş ma is ə yava ş gedir. Ə n m ə hsuldar torpaq say ı lan – qaratorpaq bel ə yaran ı r. Rusiyan ı n ç ə m ə n-bozq ı rlar ı nda biokütl ə 2500 sent/ha, quru bozq ı rlarda 1000 sent/ha t əş kil edir. Kserofil qrupla ş malar ı n m ə hsuldarl ı ğ ı 100-200 sent//ha, aridlik çoxald ı qda is ə 50-100 sent//ha-ya enir (Voronov, 1988). Haz ı rda bozq ı r ə razil ə rin böyük hiss ə si tax ı l bitkil ə ri, m ə d ə ni otlaqlar v ə ya süni a ğ acl ı qlar alt ı ndad ı r. Az ə rbaycan Respublikas ı nda bozq ı r ekosisteml ə r ə Böyük Qafqazda – bozq ı r yaylada v ə Kiçik Qafqaz ı n orta v ə a ş a ğ ı da ğ zonas ı nda rast g ə linir. Burada yar ı ms ə hra bozq ı r bitkil ə ri yay ı lm ı ş d ı r. A ğ ac v ə kol növl ə rind ə n qaratikan, ard ı c, topulqa, da ğ da ğ an, iyd ə yarpaq armud, iberiya a ğ caqay ı n ı na rast g ə linir. Q ə hv ə yi bozq ı rla ş m ı ş boz-q ə hv ə yi v ə ş abal ı d ı torpaq tipl ə ri yay ı lm ı ş d ı r. T ə dqiqatç ı lar ı n fikrinc ə C ə nubi Qafqazda, o cüml ə d ə n Az ə rbaycanda ilkin bozq ı r yoxdur v ə müasir bozq ı r ekosisteml ə rinin mövcudlu ğ u me şə örtüyünün yox edilm ə si il ə ə laq ə dard ı r. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|