Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Şə kil 6.2. Éåðèí áèîñôåðèíè òÿøêèë åäÿí ìàääÿëÿðèí ÿñàñ òèïëÿðè
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Biosferin v ə onun ə sas t əş kilinin t ə kamülü (F.Romada gör
- Biosfer Litosfer Hidrosfer Atmosfer 1 2 3 4 5 6
| Şə
kil 6.2. Éåðèí áèîñôåðèíè òÿøêèë åäÿí ìàääÿëÿðèí ÿñàñ òèïëÿðè 94 C ə dv ə l 6.1. Biosferin v ə onun ə sas t əş kilinin t ə kamülü (F.Romada gör ə , 1981) Vaxt, ill ə rin say ı Geoloji dövr Biosfer Litosfer Hidrosfer Atmosfer 1 2 3 4 5 6 5 x 10 9 4,5 x 10 9 İ lk arxey Gün əş siste- minin formala ş mas ı , ə n q ə dim süxurlar Okean ı n kondensasiyas ı S ə rb ə st oksigen yoxdur 3 x 10 9 Dokembri İ lk bakteriyalar D ə mir oksidind ə n oksigenin ə m ə l ə g ə lm ə si 2 x 10 9 Fotosintez qabiliyy ə tli ilk orqanizml ə r Vulkanizm Müasir zamana gör ə oksigenin miqdar ı 1% t əş kil edir Fitoplanktonun sür ə tl ə artmas ı Dokembri buzlar ı Azon qat ı n ı n ə m ə l ə g ə lm ə si 5 x 10 7 Kaynozoy eras ı Eosen Oliqosen Tax ı lotlar ı n peyda olmas ı Qonur kömürün ə m ə l ə g ə lm ə si Vulkanizm Oksigenin miqdar ı n ı n faizi müasir dövrd ə kin ə yax ı nd ı r 2 x 10 7 Miosen M ə m ə lil ə rin növ müxt ə lifliyinin artmas ı 10 7 Atropoid x ə tti üzr ə ilk primat Piosen İ lk insanab ə nz ə r 1 2 3 4 5 6 10 6 Dördüncü dövr Buzlaqla ş ma D ə nizin s ə viyy ə si indikind ə n 120 m a ş a ğ ı Oksigen miqdar ı indikin ə uy ğ un g ə lir 7 x 10 8 Poleozoy eras ı Çoxhüceyr ə lil ə rin peyda olmas ı Müasir zamana nisb ə t ə n oksigenin miqdar ı 3- 10% t əş kil edir 5 x 10 8 − 2,25 x 10 8 Qorulu bitkil ə rin v ə h əşə ratlar ı n peyda olmas ı Saxaran ı n buzlaqla ş mas ı Da ş kömür Okean ı n h ə cminin artmas ı 95 y ı ğ ı nlar ı n ı n ə m ə l ə g ə lm ə si 10 8 − Mezozoy eras ı M ə m ə lil ə rin peyda olmas ı Vulkanizm Oksigenin miqdar ı çoxal ı r 7 x 10 7 − Örtülü toxumlar ı n peyda olmas ı Çökm ə süxurlarda t ə ba ş ir v ə gipsin toplanmas ı C ə dv ə l 6.2. Biosferd ə canl ı madd ə nin ə sas funksiyalar ı Funksiya- lar Ba ş ver ə n prosesl ə rin q ı sa s ə ciyy ə si Energetik Fitosenoz zaman ı Gün əş enerjisinin, enerji il ə z ə ngin madd ə l ə - rin parçalanmas ı yolu il ə is ə kimy ə vi enerjinin udulmas ı Konsentra- siya Mü ə yy ə n növ madd ə l ə rin f ə aliyy ə ti gedi ş ind ə seçm ə toplanma- s ı : 1) orqanizm gövd ə sini qurmaq üçün istifad ə si; 2) Metabolizm zaman ı orqanizmd ə n k ə nar edilm ə si Destruktiv 1)Qeyri biogen üzvi madd ə l ə rin mineralla ş mas ı ; 2)Cans ı z qeyri üzvi madd ə l ə rin parçalanmas ı ; 3) Ə m ə l ə g ə l ə n madd ə l ə rin bioloji dövrana c ə lb (daxil) edilm ə si; Mühitya- ratma Mühitin fiziki-kimy ə vi parametrl ə rinin d ə yi ş m ə si (ba ş l ı ca ola- raq qeyri biogen madd ə l ə rin hesab ı na) N ə qletm ə Madd ə l ə rin a ğ ı rl ı q qüvv ə sin ə ə ks v ə üfüqi istiqam ə tind ə apa- r ı lmas ı Canl ı madd ə l ə rin mühityaratma funksiyalar ı n ə tic ə sind ə Yerin t ə bii mühitind ə a ş a ğ ı dak ı mühüm hadis ə l ə r ba ş vermi ş dir: a) İ lkin atmosferin qaz t ə rkibi d ə yi ş mi ş dir. T ə sdiq edilmi ş dir ki, biosenoz ə sas ə n yerin oksigen atmosferini formala ş d ı r ı r v ə karbon qaz ı n ı n konsentrasiyas ı na t ə sir göst ə rir; b) İ lkin okean sular ı n ı n kimy ə vi t ə rkibi d ə yi ş mi ş dir. Dünya okean ı sular ı n ı n ə m ə l ə g ə lm ə sind ə biotan ı n i ş tirak ı istisna olunmur. ç) Litosferd ə b ə zi da ğ süxurlar ı ə m ə l ə g ə lmi ş dir. D ə mir, marqans, fosforit, boksid, karbonat v ə silisium sü- xurlar ı n ı n geni ş yataqlar ı n ı n biotan ı n f ə aliyy ə ti il ə ə laq ə dar yaranmas ı na aid çoxlu d ə lill ə r vard ı r. V. İ . Vernads- ki qraniti keçmi ş biosferin izl ə ri adland ı r ı r. ç) Qurunun s ə thind ə nadir xass ə y ə - münbitliy ə malik olan torpaq qat ı ə m ə l ə g ə lmi ş dir. d) Sah ə sin ə gör ə olduqca n ə h ə ng yarpaq s ə thl ə rinin c ə minin buxarland ı r ı c ı s ə thi yaranm ı ş d ı r. Bu, buxarlan- d ı r ı c ı effektin ə gör ə okean s ə thind ə n geri qalm ı r v ə t ə xmin ə n Dünya okean ı n ı n sah ə sin ə b ə rab ə rdir, yaxud Yerin quru sah ə sind ə n 2,5 d ə f ə böyükdür. Bu, qurunun biotas ı na güclü kontinental rütub ə tlik dövrünü yaratma ğ a im- kan vermi ş v ə ona 70-75% n ə zar ə t edir. e) Yerd ə g ə tirm ə l ə rin böyük hiss ə si formala ş m ı ş d ı r. T ə sdiq edilmi ş dir ki, bioloji a ş ı nma da ğ süxurlar ı n ı n par- çalanmas ı nda ə sas rol oynay ı r (x ı rda torpaq hiss ə cikl ə rinin 80%-i monolit da ğ süxurlar ı ndan ə m ə l ə g ə lmi ş dir); ə ) canl ı madd ə biogenl ə rinin miqrasiyas ı n ı n qlobal tsiklin ə n ə zar ə t edir, yaxud madd ə l ə rin konsentrasiyas ı biotan ı n f ə aliyy ə tind ə n çox as ı l ı d ı r. Bel ə bir misal g ə tir ə k: h ə ll olunmu ş karbon qaz ı n ı n konsentrasiyas ı okean ı n dibind ə s ə thin ə nisb ə t ə n bir neç ə d ə f ə yüks ə kdir. Okean ı n s ə thind ə is ə karbon qaz ı n ı n konsentrasiyas ı atmosfer- d ə olan konsentrasiya il ə müvazin ə t (tarazl ı q) v ə ziyy ə tind ə olur. Okean ı n üst qat ı nda h ə yat dayand ı qda karbon qaz ı n ı n konsentrasiyas ı okean ı n s ə thind ə v ə d ə rinliyind ə b ə rab ə rl əş ir. Bunun n ə tic ə sind ə atmosfer ə CO 2 -nin at ı lmas ı ba ş verir. Bu is ə f ə lak ə tli n ə tic ə l ə r ə g ə tirib ç ı xara bil ə r. Bel ə likl ə , okean ı n biotas ı atmosferd ə CO 2 -nin konsentrasiyas ı na n ə zar ə t edir, bununla da parnik (istilik) effektini nizama salaraq ə traf t ə bii mühitin sabitliyini t ə min edir. 96 Bel ə likl ə , müasir biosfer bütün üzvi al ə min uzunmüdd ə tli tarixi inki ş af ı n ı n t ə bi ə tl ə qar ş ı l ı ql ı ə laq ə sinin hasi- lidir (yekunudur). Bu inki ş af prosesind ə biosferd ə qar ş ı l ı ql ı ə laq ə l ə rin v ə hadis ə l ə rin mür ə kk ə b şə b ə k ə si yaran- m ı ş d ı r: abiotik v ə biotik faktorlar ı n qar ş ı l ı ql ı t ə siri n ə tic ə sind ə biosfer daim h ə r ə k ə td ə v ə inki ş afdad ı r. O, insan h ə yata q ə d ə m qoyan zamandan b ə ri, y ə ni 2-3 milyon il ə rzind ə böyük t ə kamül keçirmi ş dir. Biosfer, Yerin canl ı madd ə l ə rin t ə siri yay ı ld ı ğ ı mühiti ə hat ə edir. Biosfer ə ozon s ə thin ə kimi atmosferin bir hiss ə si (20-25 km), litosferin üst hiss ə si, ə sas ə n a ş ı nma ged ə n qab ı ğ ı (orta hesabla 2-3 km) v ə bütün hidrosfer (okean ı n dibind ə n 1-2 km a ş a ğ ı ) daxildir. Biosferin ümumi qal ı nl ı ğ ı 40 km- ə çata bil ə r. Yer qab ı ğ ı n ı n süxurlar ı nda bakteriyalar ı n mü ş ahid ə olunan ə n d ə rin yeri 4 km t əş kil edir. Neft yataqlar ı nda 2-2,5 km d ə rinlikd ə çoxlu miqdarda bakteriya mü ə yy ə n edilmi ş dir. Lakin, biosferd ə h ə yat olduqca qeyri-b ə ra- b ə r yay ı lm ı ş d ı r. O, s ə hrada, tundrada, okean ı n dibl ə rind ə , yüks ə k da ğ l ı q ə razid ə z ə if inki ş af ets ə d ə , biosferin dig ə r sah ə l ə rind ə olduqca z ə ngin (bol) v ə çoxmüxt ə lifliyi il ə f ə rql ə nir. Canl ı madd ə nin ə n yüks ə k konsentrasiyas ı ə sas mühitl ə rin ayr ı ld ı ğ ı s ə rh ə dl ə rd ə : litosfer v ə atmosferin s ə r- h ə d qat ı nda, y ə ni torpaqda, üç mühitin – torpaq, su v ə havan ı n bir-birin ə yax ı n qon ş ulu ğ unda, y ə ni – okeanlar ı n üst qatlar ı nda, su hövz ə l ə rinin dibind ə v ə xüsusil ə litorallarda, çaylar ı n estuaril ə rind ə mü ş ahid ə olunur. V. İ . Vernadski litosferd ə orqanizml ə rin ə n yüks ə k konsentrasiyal ı yerini Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|