Q. Y. Abbasova Sosial proseslərin modelləri. Dərslik. Rus dilindən tərcümə. B.: 2016

1. Арнольд В.И. Теория катастроф. M.: 1990. 
2.  Базыкин  А.Д.,  Кузнецов  Ю.А.,  Хибник А.И.  Портреты  61  бифуркаций: 
Бифуркационные  диаграммы  динамических  систем  на  плоскости  //  Новое  в  жизни, 
науке, технике. Сер. «Математика, кибернетика». 1989. №3. 
3. 
Брянский 
В.П. Теоретические 
основания 
социальной 
синергетики// 
Петербургская социология. 1997. № 1. С. 148-179. 
4. Давыдов А.А., Чураков А.Н. Модульный анализ и моделирование социума. M.: 
2000. 
5. Евин И.А. Синергетика искусства. M.: 1993. 
6. Иваницкий Г.Р. На пути к второй интеллектуальной революции // Техника кино 
и телевидения. 1988. № 5. С. 33-40. 
7.  Иваницкий  Г.Р. Синергетика  //Новое  в  жизни,  науке  и  технике.  Сер. 
"Математика, кибернетика". 1989. № 7. 
8.  Князева  Е.Н.,  Курдюмов  С.П. Законы  эволюции  и  самоорганизации  сложных 
систем. M.: Наука, 1994. 
9. Концепция самоорганизации в исторической перспективе. M.: Наука, 1994. 
10. Лоскутов А.Ю., Михайлов А.С. Введение в синергетику. M.: Наука, 1990. 
11. Лотман Ю. Клио на распутье // Наше наследие. 1988. № 5. С. 1-4. 
12. Малинецкий Г.Г. Хаос. Структуры. Вычислительный эксперимент: Введение в 
нелинейную динамику. M.: Наука, 1997. 
13. Митина  О.В.,  Петренко  В.Ф. Динамика  политического  сознания  как  процесс 
самоорганизации // Общественные науки и современность. 1995. №5. С. 103-115. 
14. Моисеев H. H. Алгоритмы развития. M.: 1987. 
15. Назаретян А.П. Агрессия, мораль и кризисы в развитии мировой культуры. M.: 
1996. 
16. Новое в синергетике. Загадки мира неравновесных структур. M.: Наука, 1996. 
17. Постои Т., Стюарт И. Теория катастроф и ее приложения. M.: 1980. 
18. Пригожий И. От существующего к возникающему. M.: 1985. 
19. Пригожий И., Стенгерс И. Время. Хаос. Квант. M.: Прогресс, 1994. 
20. Пригожий  И.,  Стенгерс  И. Порядок  из  хаоса:  Новый  диалог  с  природой.  M.: 
1986. 
21. Синергетическая парадигма. Многообразие поисков и подходов. M.: 2000. 
22. Хакен Г. Синергетика. M.: 1985. 
23.  Baumol  W.J.,  Benhabib  J. Chaos:  Significance,  Mechanism,  and  Economic 
Applications// J. of Economic Perspective. 1989. Vol. 3. № 1. P. 77-105. 
 24. Casti J.L. Searching for Certainty. N.Y.: W.Morrow, 1990. 
25. Chaos Theory in the Social Sciences /Eds. L.D.Kiel, E.Elliot. Ann Arbor: The Univ. 
of Michigan Press, 1996. 
26.  Davidov  A.A.  Intermedity-Basic  State  of  Social  Systems?  //  Systems  Research. 
1993. Vol. 10. № 4. P. 81-84. 
27. Modis T. Fractal Aspects of Natural Growth// Technological Forecasting and Social 
Change. 1994. Vol. 47. № 1. P. 63-73. 
28. Oliva T.A. Information and Probability Estimates: Modelling the Firm's Decision to 
Adopt a New Technology// Management Science. 1991. Vol. 37. № 5. P. 607-623. 
29.  Zeeman  B.C.  et  al.  A  model  for  institutional  disturbances  //  Br.  Math.  Statist. 
Phsych. 1976. Vol. 29. P. 66-90. 
 
 
BÖLMƏ 3. SOSİAL PROSESLƏRİN FORMAL MODELLƏRİ 
 
FƏSİL 12. SİSTEMLƏRİN DİNAMİKASININ ANALİZİ 

---

 
12.1. İkonoloji modelləşdirmə 
 
Tədqiqatçı  sistemin  funksiya  etmə  mexanizmini  anladıqdan  sonra  onun  əsas 
məsələsi  bu  mexanizmin  təsvirinin  formalaşdırılmasıdır,  məsələn,  müxtəlif  tənliklərin 
köməyi ilə (bax § 9. 2). Sistemin davranışının bundan sonra öyrənilməsi müasir  kompyuter 
texnologiyalarının  imkanlarından  istifadə  etmək  sayəsində  çox  bəsitdir.  Bu  bölmədə 
nəzərdən  keçirilən  ikonoloji  modelləşdirmə  metodologiyası  mürəkkəb  sistemli  kompyuter 
modellərinin  tədqiqinə  və  informasiyanın  vizuallaşmasının  müasir  metodlarına  əsaslanır. 
Təklif  olunan  metodologiyada    sosial  proseslərin  analizinin  formal  metodlarının  roluna 
köklü şəkildə yenidən baxılmışdır, bu da ki, metodologiyanın birinci növbədə sosioloqlara – 
tədqiqatçılara,  müəllimlərə,  tələbələrə  istiqamətlənməsi  ilə  şərtlənmişdir.  Sosioloqlar 
məzmunlu modelləri müstəqil olaraq formalaşdırmalı və çox faktorlu qeyri-xətti sistemlərin 
kompyuter  modelləri  üzərində  tədqiqatlar  aparmalıdırlar.  İkonoloji  modelləşdirmənin 
metodologiyası  sosioloqlara  ―sərt‖  riyazi  modellərdən daha realsitik ―yumşaq‖ modellərin 
öyrənilməsinə keçməyə imkan verir. Akademik V.İ.Arnold çox  doğru olaraq  qeyd edir ki, 
sosial  elmlərdə  qarşılıqlı  əlaqələrin  konkret  növü  çox  vaxt  məlum  olmur,  buna  görə  də 
funksiyaların bütöv bir sinfi üçün sistemlərin davranışını tədqiq etmək zəruridir (1). 
Sosioloq  modelin  qurulmasını  və  öyrənilməsini  müstəqil  olaraq  həyata  keçirmək 
imkanını əldə edir. İstifadəçidən mürəkkəb riyazi aparatı və proqramlaşdırma dillərini yaxşı 
bilmək tələb olunmur.  Metodologiya modellərin hesablama eksperimentlərinin köməyi ilə 
tədqiqi və keyfiyyət qiymətlərinin alınmasına istiqamətlənmişdir (11). 
Tədqiqatda  sosioloqun  alınan  nəticələrə  inamı  əsas  rol  oynamalıdır.  Zəruri  etibar 
səviyyəsini təmin etməyə standart və geniş yayılmış proqram təminatından (bu halda Excel 
elektron cədvəli istifadə olunur) istifadəyə imkan verir. Sosioloqun hesablamaların demək 
olar  ki,  hər  bir  addımını  yoxlamağa  imkanı  var.  Kompyuter  imitasiyasının  prosesi 
istifadəçinin tam nəzarəti altındadır. İstənilən yerdə hesablama prosesini saxlamaq, modeli 
konkret etmək və modelləşdirməni davam etdirmək olar. 
Modellərlə  eksperiment  gözlənilməz  effektləri  əldə  etməyə,  yeni  hipotezlər 
yaratmağa,  sosial  hadisələrin  elmi  tədqiqatların  başqa  dillərdə  əlçatmaz  olan  təsvirini  və 
anlanmasını təmin etməyə imkan verir. Beləliklə, kompyuter eksperimentlərinin köməyi ilə 
məkan  və  zamanla  özünütəşkilatlandırmağın  mümkün  formalarını,  sosial  strukturların 
yaranma  şərtlərini  aşkara  çıxarmaq,  qaydalar  sisteminin  təkamülünü  analizdən  keçirmək 
mümkün olur. 
Məntiqi tənliyin tədqiqi misalında ikonoloji modelləşdirmənin imkanlarını nəzərdən 
keçirək. 
Şəkil 12.1 
Tənliyin  sağ  hissəsinə  ytx-i  keçirək. 
Aşağıdakı tənliyi alırıq. 
Şəkil 12.2. 
 
(12.2)  tənliyindən  görünür  ki,  sistemin  vəziyyəti  r/(t 
momentində) (12.2) tənliyinin əvvəlki ytr momentində sistemin vəziyyətinin funksiyasıdır. 
(12.2)  tənliyi  fərq  tənliyin  rekurrent  formasıdır.  İşləmə  mexanizmi    fərq  tənliyi  şəkildə 
təqdim  oluna  bilən  sistemi  tədqiq  etmək  üçün  sistemin  ilkin  vəziyyətini  –  y
1 
  -t=1 
momentində  vermək  lazımdır.  Onda    y
2
  –  sistemin  t=2  momentində  vəziyyəti  (12.2) 
formulu ilə asanlıqla həll olunur. Anoloji olaraq, y
2
-ni bilərək y
3
-ü müəyyən edə bilərik və 
s.  Əgər  t=1-dən  t=20-yə  qədər  olan    müvəqqəti  zaman  intervalında  sistemin  davranışını 
tədqiq etmək istəsək onda y
2
, .... y
20
 qiymətlərini ardıcıl olaraq hesablayaraq (yadınıza salaq 
ki,  y
1
-in  ilkin  vəziyyətinin  verilməsi  zəruridir)  (12.2)  formuluna  19  dəfə  müraciət  etmək 
lazımdır. 

---