87
həm də histohormon üçün səciyyəvi olan xassələrə malik ola bilər (məsələn,
progesteron). Bundan əlavə, qeyri-hormonal amillərin əksəriyyətinin təsir
mexanizmi hormonların hüceyrələrə təsirinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədardır.
2. Hormonların təsir mexanizmi vətəsnifatı: Hormonlar toxuma və hücey-
rələrin funksiyalarına seçmə, spesifik təsir edir. Bu isə hüceyrələrdə hormonlara
birləşəcək spesifik zülal reseptorlarının varlığı ilə əlaqədardır. Həmin reseptorlar 2
qrupa bölünür. Onlardan bir qrupu plazmatik membranın (hüceyrə örtüyünün
xarici) səthində yerləşir. Digəri-sitoplazmatik reseptorlar isə hormonla hüceyrənin
daxilində birləşir. Birinci növ reseptorlar adenilatsiklaza ilə əlaqədar olduğundan
adenilatsiklaza sistemi adlanır. Hormon (məsələn, prolaktin) zülal reseptoru ilə
birləşərək hormon-reseptor kompleksini əmələ gətirir. Bu da adenilatsiklazaya təsir
edib, onu fəallaşdırır. Sonuncu isə ATF-i siklik AMF-ə (ts AMF) çevirir.
F
F
AMF
ATF
TS
Siklik AMF hədəf hüceyrədə bəzi orqanellaların (məsələn, nüvə) və bir sıra
spesifik zülalların (məsələn, xromatin zülallarının) fosforlaşmasını sürətləndirən
fermentləri (nüvə proteinkinazaları: məsələn, fosforilaza) fəallaşdırır. Nəticədə
hüzeyrədə gen fəallaşır və müvafiq maddənin (məsələn süd vəzi hüceyrəsində)
kazeinin sintezinə başlanır.
Hormonun (məsələn, adrenalin) seçmə təsiri müvafiq reseptorun quruluşu ilə
əlaqədardır. Fermentlərin fəallığı siklik QTF və başqa nukleotidlərlə,
proataqlantinlərlə də tənzimlənir. Bu yolla, yəni adinilatsiklaza sistemi ilə zülal
(prolaktin, insulin bə s.) və polipeptid (adrenokortikotropin, qlükoqon və s.) təbiətli
hormonlar, katexolaminlər (adrenalin. noradrenalin) təsir edir.
Steroid
hormonları
(kortikosteroidlər,
androsteronlar,
estrogenlər)
sitoplazma reseptorlarına təsir göstərir. Onlar spesifik zülal-reseptorlarla
birləşərək, sitoplazmada mitoxondiryalarda və başqa orqanlarda hormon-reseptor
kompleksi əmələ gətirir. Həmin komplekslər hədəf hüceyrənin sitoplazmasından
nüvəsinə keçərək, xromosomlardaki xüsusi zülallarla (akseptorlarla) birləşir və
transkripsiyaya təsir edir. Bu zaman genlər fəallaşır, PHT-nin, o cümlədən mPHT-
nin, müvafiq fermentlərin və başqa zülalların (məsələn, yumurtalıq yolunda
ovalbuminin) sintezi sürətlənir. Sitoplazmatik zülal reseptoru hormonun təsirinin
vasitəsi olub bu xassəni yalnız hormonla birləşdikdə, kompleks əmələ gətirdikdə
qazanır. Göstərilən mexanizimlər hormonların təsirində əsas sayılır. Lakin
hormonların təsiri ilə mübadilə proseslərinin tənzimində əlavə spesifik amillər də
iştirak edir.
88
─
CH
2
─ ─
CH COOH
│
NH
2
│
J
J
│
O
HO
─
J
│
Üçyodtrionin
Hazırda 100-ə yaxın hormon və hormonoid məlumdur. Hormonoidləri
(histamin, serotonin, bradikinin, renin, qastrinsekretin və s.) toxuma hormonları da
deyilir. Onlar adi hüceyrələrdə əmələ gəlirlər.
Hormonlar təsirinə görə 2 yerə ayrılır: buraxıcı və icraçı. Buraxıcılara
hipotalamusun neyrohormonları aiddir. Onlar bəzi daxili sekresiya vəzilərinin
fəaliyətini tənzimləyir. İcraçı hormonlar isə boy, inkişaf, məhsuldarlıq, çoxalma və
s-də əlaqədar mübadilə proseslərinə təsir edir.
Hormonlar kimyəvi təbiətinə, funksiyalarına və əmələgəlmə yerlərinə görə
də təsnif olunur.
Hormonlar kimyəvi təbiətinə görə 3 əsas qrupa ayrılır: zülal, aminturşuların
törəmələri və steroid hormonları. Zülal təbiətli hormonlar sadə (somatotropin,
prolaktin, insulun) və mürəkkəb zülal (tireotropin, liporopin), polipeptid
(somayostatin, vazopressin, oksitosin) olur. Bəziləri isə aminturşularının
(böyrəküstü vəzin beyin maddəsinin və qalxanabənzər vəzinin hormonları)
törəmələridir. Steroid hormonları sterinlərdən əmələ gəlir. Aşağıda hormonların
əmələgəlmə yerlərinə görə təsnifi verilir.
3. Qalxanabənzər vəzin hormonları, kimyəvi təbiəti, funksyaları:
Qalxanvarı vəzi çəkicə kiçik olmasına baxmayaraq, qanla ən yaxşı təchiz olunmuş
orqandır. İnsanda bunun çəkisi 25-30 q, inəkdə 10-15 q, qoyunda 5 q, donuzda 7-8
q olur. Bu vəzidə əmələ gələn hormona tiroksin və ya tetrayodironin deyilir.
Tiroksini ilk dəfə 1919-cu ildə Kendal tireoqlobulin adlanan zülalın hidrolizindən
ayrılmışdır. Qalxanvarı vəzin folikulunda olan bu zülalda 0,5-1 % yod vardır.
Onun molekul kütləsi 650-700 min daltonlara yaxındır.
Son zamanlar heyvanların qanında xüsusi maddənin-üçyodtironinin də
varlığı müəyyən edilmişdir. Bu maddə tərkibcə tiroksinə yaxındır, amma fəallığı
ondan 10 dəfə artıqdır.
Qalxanvarı vəzidə az miqdarda monojodtirozin də olur.
Tiroksinin maddələr mübadiləsində rolu böyükdür. O qaz mübadiləsini,
qanda
qlükozanı
artırır,
mitoxondrilərdə
oksidləşməklə
fosforlaşmanın
intensivliyini nizamlayır.
Tiroksin və tiryodtironin orqanizmdə öz funksiyalarını başa çatdırdıqdan
89
sonra tez aminləşmə, yodsuzlaşma və konfuqasiya proseslərinə uğrayır. Yodun
ayrılması toxumalarda tiroksin-halogenaza fermentinin iştirakı ilə baş verir.
Parçalnmadan ayrılan yod əsasən qeyri-üzvi birləşmələr şəklində böyrəklər
vasitəsilə xaric olunur.
Trioksinin istehsalı azalırsa, hipotireoidizm baş verir. Bu qalxanvari vəzinin
atrofiyalaşmasından əmələ gəlir. Bu zaman insan və heyvanda qısa boyluluq
müşahidə olunur, kretinizm baş verir.
Əgər bu hal yaşlılarda müşahidə edilərsə, miksedema adlanır. Bu zaman
xəstələr çox yaşlı görünür, mübadilə prosesi zəifləyir, sulu şişlər əmələ gəlir və
piylənmə müşahidə olunur.
Qalxanvarı vəzinin degenerativ böyüməsində endimik ur xəstəliyi əmələ
gəlir. Bu xəstəlik insan və heyvanlarda ən çox yod az olan yerlərdə (dağlıq və
dağətəyi rayonlarda) baş verir. Azərbaycanda bu xəstəliyə Zaqatala-Şəki zonasında
rast gəlinir. Xəstəliyin baş verməməsi üçün, yəni profilaktik məqsədlə kalium-
yodiddən istifadə olunur.
Qalxanvarı vəzinin hiperfunksiyasına da təsadüf edilir. Bu zaman Bazedov
xəstəliyi əmələ gəlir. Bu da mübadilə proseslərini intensivliyi ilə xarakterlənir.
Nəticədə orqanizm zəifləyir, spesifik əlamət olaraq çəpgözlülük baş verir,
arıqlama, ətraflarda titrəmə müşahidə olunur.
Qalxanvari ətraf vəzilər qlxanabənzər vəzinin arxa səthində yerləşən
sarımtıl-qırmızı rəngli xırda törəmədir (çəkisi 0,1-0,15 q-dır).
Bu vəzilərin sintez etdiyi hormon paratireokrin və ya parathormon adlanır.
Parathormon 84 aminturşusunun qalığından və lipidlərdən əmələ gəlmiş mürəkkəb
zülaldır, tərkibində 12,6-15,5% azot var, molekul kütləsi 700 min daltona yaxındır.
Bu zülal iki fraksiyadan ibarətdir. Fəal faksiya suda, duz məhlullarında yaxşı həll
olur, proteolitik fermentlərin təsirindən inaktivləşir. Parathormon Ca
2+
və fosfat
ionlarının bağırsaqlarından sorulmasını sürətləndirir.
Qalxanvarı ətrafı vəzilərin hormonlarının çatışmazlığında qanda kalsiumun
miqdarı azalır, quanidin və fosfor çoxalır, çünki parathormon kalsium və fosfor
mübadiləsinin nizamlanmasında iştirak edir. Sinir sisteminin oyanması sürətlənir,
tetaniya baş verir. Bədənin müxtəlif əzələlərində sinir əzələ oyanıqlığının
yüksəlməsi müşahidə edilir.
4. Böyrəküstü vəziləri hormonları, kimyəvi təbiəti, funksyaları: Böyrəküstü
vəzilər cüt üzvlərdən olub böyrəklərin kranıal hissəsində yerləşir.
Böyrəküstü vəzilərin həm qabıq, həm də beyin hissəsində çoxlu hormonlar
istehsal edilir. Bu vəzilərin çəkisi insanda 10-12 q, inəkdə 10-30 q, donuzda 5 q,
qoyunda 3-4 q olur. Bunların çəkisinin 10%-i beyin qatından, 90%-i isə qabıq
qatından ibarətdir. Böyrəküstü vəzilərin beyin hissəsində əmələ gələn hormonlar
katexolaminlər adlanır: buraya üç hormon-adrenalin, noradrenalin və izopropilad-
Dostları ilə paylaş: |