Qida kimyasından mühazirələr. MƏRuzəÇİ: dos. Həşimov Xalıq Məhəmməd oğlu
Yüklə 86,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
134 olan zülal sintezi problemidir. Canlıların toxumalarına daxil olan zülallar daim parçalanır və yeniləşir. Zülalların yeniləşməsi prosesinin əsasını onların parçalan- mış hissəsinin hüceyrələrdə sintez edilmiş yeni zülallarla əvəz olunması təşkil edir. Müxtəlif orqan və toxumalarda zülalların biosintezi eyni sürətlə getmir. Nişanlan- mış atomlar sayəsində müəyyən olunmuşdur ki, insan qaraciyərində zülalların yarımparçalanma dövrü 9 gün, əzələ zülallarınkı 120 gündür. Gün ərzində insan toxumasında 1,3 q zülal sintez olunur (1 kq canlı kütləyə görə). Məlumdur ki, eritrositlər 110 gündən artıq yaşamır: ölmüş eritrositlərdə olan hemoqlobin isə öz əvvəlki funksyasını itirir. Bu qanyaradıcı hüceyrələrdə fasiləsiz olaraq hemoqlobin sintez edilməsi zərurətini qarşıya çıxarır. Zülal sintezinin əsas xüsusiyyətlərindən biri onun dəqiqliyidir: Zülalların molekul quruluşunun genetik proqramı orqanizm tərəfindən mühafizə olunur və nəsildən-nəsilə verilir. Bunun nəticəsində orqanizm- də eyni bir zülal molekulunun dəfələrlə sintez olunmasına baxmayaraq, onlarda aminturşu qalıqlarının yerləşmə ardıcıllığı bir-birindən nəzərə çarpacaq dərəcədə fərqlənmir. Zülalların hüceyrədaxili biosintezi mexanizminin bir çox detalları hələ tam açıqlanmayıbdır. Bu sahədə hələ bir çox işlər görülməlidir. Ancaq zülal biosinte- zinin bəzi məqamları öyrənilmişdir. Bu məsələlərin həllində A. M. Belozeros- konun, O. S. Spirinin, A. A. Baevin, F. Krikin, S. Oçoanın, M. Nirenberqin, E. Uebbanın və başqalarının xidmətləri olmuşdur. Zülallar sitoplazmada yerləşən kiçik hüceyrə orqanoidlərində-ribosomlarda sintez olunur. Hüceyrə nüvəsində olan DNT bu prosesə rəhbərlik edir. DNT molekulunda monomer vahidlərinin (mononukleotidlərin) yerləşmə ardıcıllığı ribosomda sintez olunan zülalların aminturşu tərkibini müəyyənləşdirir. İkiqat spirala malik olan DNT molekulunun müxtəlif hissələri bir-birindən fərqlənən müxtəlif zülalların sintezinə rəhbərlik edir. DNT molekulunun hər bir zülalın sintezi üçün müvafiq gələn hissəsi sistron (struktur gen) adlanır. Molekul kütləsi 50 000 Da yaxın olan zülalın sintezini idarə edən sistronun (genin) tərkibində təxminən 1500 nukleotid olur. Zülalların biosintezi aşağıdakı ardıcıllıqla baş verir. Zülalların sintezində nuklein turşuları: dezoksiribonuklein turşusu və ribonuklein turşusu (DNT və RNT) əsas rol oynayır. DNT molekulları ikiləşmək yolu ilə çoxalır. Buna r e d u p l i k a s i y a da deyilir. Bu proses sxematik belə göstərilir: → Q–T–A–T–S– ∙ ∙ ∙ → ∙ ∙ ∙ –Q–T–A–T–S– ∙ ∙ ∙ : : : : : ∙ ∙ ∙ –Q–T–A–T–S ∙ ∙ ∙ S–A–T–A–Q– ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ –S–A–T–A–Q → ∙ ∙ ∙ – S–A–T–A–Q – ∙ ∙ ∙ → S–A–T–A–T– ∙ ∙ ∙ : : : : : Q–T–A–T–S– ∙ ∙ ∙ 135 Zülalın sintezi haqda genetik məlumat DNT-də saxlanır. Bu da məlumat RNT-sinə DNT-dən RNT-nin sintezi zamanı verilir. Bu proses t r a n s k i r i p- s i y a adlanır. Transkiripsiya və translyasiya prosesləri sxematik belə göstərilir. Reduplikasiya və transkripsiya prosesləri hüceyrənin nüvəsində törənir. Transkripsiya transkripaza və ya replikaza ilə kataliz olunur. Nüvədə əmələ gəlmiş mRNT sonra ribosoma gətirilir və orada onun göstərişi ilə lazım olan tərkibdə və quruluşda zülal sintez edilir. Bu prosesə, yəni mRNT-dəki məlumata görə zülalın sintezinə t r a n s l y a s i y a deyilir. Translyasiyanın 4 hərfli əlifba yazısından 20 hərfli əlifba yazısına keçmək kimi də adlandırmaq olar. Burada 4 hərf nuklein turşularındakı nukleotidlər, 20 hərf isə zülallardakı aminturşuları hesab olunur. Beləliklə, zülalın sintezi barədə məlumat DNT-dən ribosomlara məlumat RNT-si ilə gətirilir və orada yerinə yetirilir. Məlumat RNT-də polipeptid zəncirinin sintezini icra edən sahəyə g e n və ya s i s t r o n deyilir. Sistronlar birlikdə g e n q r u p u, yaxud o p e r o n adlanır. Zülalın sintezində sitoplazmada əvvəlcə aminturşuları, onların karboksil qrupu fəallaşdırılır. Bu da xüsusi fermentlərin – aminoasil – dRNT sintetazaların (F), ATF-in, maqnezium ionlarının iştirakı ilə gedir. NH 2 Mg 2+ │ R ─ ─ CH COOH + ATF + F F ─ ─ ─ AMF~CO CH R + pirofosfat │ NH 2 Aminturşusu Fermentaminoasiladenilat Duplikasiya – DNT m RNT zülal ks – transkripsiya transkripsiya translyasiya NH 2 NH 2 │ Mg 2+ │ R ─ ─ ─ ─ ─ CH COOH + ATF + F F AMF~CO CH R + pirofosfat Aminturşu Fermentaminoasiladenilat Yüklə 86,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|