dillərində də işlənir və həmin dillər arasında ümumi, ortaqlı dil
vahidləri kimi qeyd olunur.
40
Azərbaycan dili sözlərinin bir qismi sırf milli xarakter daşıyır
və belə sözlərə yalnız bizim dildə təsadüf olunur. Pyesin dilindəki
uşaq, çatı, yabı, uca, ha
belə sözlərdəndir. Güman ki, bu sözlər öl-
kəmizin ərazisində qədim dövrlərdə yaşamış ulu babalarımızın –
aborigenlərin dillərinin qalıqlarıdır.
41
Şübhəsiz, belə sözlər həm
xalq dilində, həm də bədii dildə o qədər də az deyildir, lakin
Midiya və Alban yazılı abidələrinin məhdudluğu bu cür sözlərin
tədqiqi işini çətinləşdirir.
Bəzi şivə sözləri və leksik arxaizmlər istisna edilməklə,
pyesdə işlənmiş xalis Azərbaycan sözləri dilimizin əsas lüğət
fonduna daxil olan sözlərdir. Əsas lüğət fondundakı sözlər isə
«…tarixi sabitlik, ümumi-həyati zərurilik, yeni sözlərin yaranması
üçün baza ola bilmək kimi əsas əlamətlərinə görə digər
sözlərdən fərqlənir və belə əlamətlər əsas lüğət fondunun,
ümumiyyətlə dilin əsasının material hissəsi olmasını təmin
edir».
42
Pyesdə işlənmiş xalis Azərbaycan sözlərinin aşağıdakı
qrupları da bu fikri təsdiq edir:
1. M ə k a n v ə z a m a n b i l d i r ə n s ö z l ə r:
axşam, alt, ara, böyür, qarşı, qıraq, dal, dib, ev, irəli, iç, içəri,
yaz, il, yurd, yuxarı, kənd, geri, gecə, orta, otaq, sol, uzaq, uc,
yoxuş, dünən;
40
.:
Бах Исследование по сравнительной грамматике тюркских
,
,
, ., 1962,
языков Лексика АН СССР М
сящ. 70;
Историческое развитие
лекси
.
, ., 1961,
ки тюркских языков АН СССР М
сящ. 161.
41
,
Ушаг чаты
, ща
сюзляринин ерадан яввялки Мидийи
йазыларында ишлянмиш олду
. .
(
:
ьуну проф Я Дямирчизадя бах
, 1944)
;
докторлуг диссертасийасы
эюстярмишдир
,
йабы
уъа
:
сюзляринин йалныз Азярбайъан дилиндя ишлянмясиня даир бах
«
»
Историческое развитие лексики тюркских языков ,
. 154, 254.
сящ
42
. . .
Я М Д я м и р ч и з а д я Азярбайъан дили лцьят тяркибинин
.
тарихи тядгигиня даир Азярбайъан ССР ЕА Ядябиййат вя Дил
,
Институтунун ясярляри VIII ., 1957,
.94.
ъ
сящ
113
2. B i t k i l ə r a l ə m i n ə a i d o l a n s ö z l ə r: taxıl,
çəmən, çiçək, ağac, buğda, düyü, ərik, nar, ot, soğan, göy, kol;
3. M a d d i a l ə m i n a y r ı- a y r ı h i s s ə l ə r i n ə
v ə t ə b i ə t h a d i s ə l ə r i n ə a i d s ö z l ə r: ay, buz,
bulaq, bulut, qaya, qar, dağ, daş, dolu, yağış, yel, yer, kəsək,
külək, gül, ölüm, təpə, çay, çöl, ildız, ildırım, su;
4. H e y v a n v ə q u ş a d l a r ı b i l d i r ə n s ö z l ə
r: at, inək, buzov, dana, qoyun, eşşək, qaban, it, pişik, tülkü,
qurd (canavar), qarışqa, mişavıl, yabı, balıq; bayquş, bildirçin,
bülbül, qarğa, qırqavıl, quş, toyuq;
5. İ n s a n, h e y v a n v ə q u ş l a r ı n b ə d ə n h
i s s ə- l ə r i n i b i l d i r ə n s ö z l ə r: ağız, alın, bağırsaq,
barmaq, beyin, bel, birçək, boğaz, boyun, buğ (bığ), burun,
qarın, qol, qanad, qulaq, diz, dil, dodaq, döş, ayaq, əl, üz, gön,
göz, saqqal, saç, tel, ürək, çiyin, aşıq, qan, qıl, ət, yağ;
6. G e y i m, g e y i m h i s s ə l ə r i v ə b ə z ə k ş e
y l ə r i n i n a d l a r ı n ı b i l d i r ə n l ə r: boyunbağı, düymə,
əyin, ətək, paltar, papaq, xəncər, qurşaq, yaxa, cib;
7. X ö r ə k v ə y e y i n t i m ə h s u l l a r ı n ı n a d l
a r ı n ı b i l d i r ə n l ə r: yemək, süd, penir, çörək;
8. Q o h u m l u q m ü n a s i b ə t i b i l d i r ə n s ö z l ə r:
ana, ata, baba, bacı, qardaş, qız, nənə, oğlan, yoldaş, yiyə və s.
Qeyd etmək lazımdır ki, bunlardan
ana, ata, qardaş
sözləri
ümumtürk lüğət fonduna məxsus sözlərdir.
Oğul, qız
sözləri isə
tamamilə ümumtürk xarakteri daşıyır və heç bir istisna olmadan
bütün türk dillərinə məxsus olub, qədim türk yazılı abidələrindən
başlayaraq elə sabit mənaya malikdir ki, bunu qan qohumluğu
ilə əlaqədar başqa heç bir söz haqqında demək olmaz (bax.:
«İstoriçeskoe razvitie leksiki törkskix əzıkov», səh.14).
9. M a d d i - m ə d ə n i y y ə t, m ə i ş ə t v ə i s t e h s a
l a t l a ə l a q ə d a r o l a n s ö z l ə r: qab, qab-qazan, qab-
qaşıq, qamçı, qaşıq, qızıl, qılınc, iynə, yorğan, kəsər, küllük, güllə,
ocaq, tor, torba, tüfəng, çatı, çuval, od, odun, qoşun, kürək, tələ;
10. Ə l a m ə t, k e y f i y y ə t b i l d i r ə n s ö z l ə r: ağ,
bərk, boz, boş, böyük, qara, qara-qura, qoçaq, qoca, quru, dəli,
dişi, dolu, düz, yazıq, yalan, yaman, yaxşı, yetim, göy, gözəl,
göyçək, uca, ucuz, sağ;
114