Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
dolamaq – ələ salmaq, dinləmək – qulaq asmaq
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
dolamaq – ələ salmaq, dinləmək – qulaq asmaq, inanmaq – bel bağlamaq və s.
H.Bayramov bir daha fikrini ümumiləşdirərək yazır: «Buraya qədər dediklərimizdən belə bir nəticəyə gəlirik ki, türk dillərinin lek- sikası yalnız tək sözlər hesabına deyil, həm də frazeoloji vahidlər hesabına qədim ortaqlı köklərə malikdir. Bu dillər sonralar müstəqil xalq və milli dillər şəklində formalaşma zamanı uzun bir inkişaf dövründə onların ortaqlı frazeoloji vahidləri arasında müəyyən dərəcədə fərqli cəhətlər qüvvətlənir ki, bu da tamamilə qa- nunauyğun bir tarixi prosesin nəticəsidir». (15, 11) «Divan» X1 əsrdə yaranmışdır. Müəllif: «Bu dillər sonralar müstəqil xalq və milli dillər şəklində formalaşma zamanı» deyəndə xalq dillərinin for- malaşma tarixini bu dövrdən də sonraya atmış olur. Bu, dilimizin tarixi inkişaf yolunu düzgün təsəvvür etməməklə yanaşı, osmanlı və Azərbaycan-türk dillərinin təşəkkül tarixini eyniləşdirməkdən də irəli gəlir.
«Dədə Qorqud»un dilində frazeoloji vahidlərdən danışarkən H.Bayramov yenə xatırladır ki, qədim abidələrimizin, klassiklərimi- zin dilində və müasir dilimizdə işlənən frazeoloji vahidlərin «…bir qismi həm komponentləri, həm də ümumi mənası etibarilə həmin abidələrdəki (qədim abidələrdə, M.Kaşğari «Divan»ında – Q.K
.) müvafiq birləşmələrlə tam uyğun gəlir, bir qismi isə eyni səviyyəli dil vahidləri ilə yaxından səsləşir». (17, 45) Müəllif göstərir ki, Orxon-Yenisey yazılarında və Kaşğarinin «Divan»ında işlənən sözlər türk mənşəli olduğu üçün onların yaratdığı frazeoloji vahidlər də türk mənşəlidir. «Dədə Qorqud»un lüğəti isə daha çox türk sözlərindən və eyni zamanda ərəb və qismən fars sözlərindən ibarət olduğu üçün dastandakı «frazeoloji vahidlər də əsasən türk və ərəb mənşəli, qismən də fars mənşəli baş sözlər əsasında formalaşmışdır». (17, 45) Məqalədə baş sözləri türk mənşəli olan frazeoloji vahidlər iki qrupa ayrılmışdır: a) komponentlərinə, quruluşuna və mənasına görə heç bir dəyişikliyə uğramadan müasir dilimizə qədər gəlib çıxanlar; b) müasir dilimizdəki sabit birləşmələrdən ancaq komponentlərindən birinin arxaik səciyyə daşımasına görə fərqlənənlər. Və, müəllifin fikrincə, bunlardan birinci qrupa aid olanlar daha çoxdur. O bu qrupa aid ad qazanmaq, ad qoymaq, ayağına düşmək, and içmək, acı 305
söz, qan ağlamaq, qan olmaq, başına iş gəlmək, boğma çıxarmaq, diz çökmək, dili acı (olmaq), əl vermək, əl altından (buyurmaq), yola düşmək, könül verib (sevmək), göz gəzdirmək, gözü tutmaq (bir şeyi), gö- zünü qorxutmaq, ocağını söndürmək, üzü gülmək, könlü açılmaq, könül almaq kimi birləşmələri qeyd etmişdir. Müəllif bu qrupa
kimi birləşmələri də əlavə etmiş və bu cür frazeoloji vahidlərin komponentlərindən birinin arxaikləşmiş olduğunu, yeni sözlə əvəz edildiyini qeyd etmişdir. Zahirən əvvəlki fikirlə ziddiyyət təşkil etsə də, müəllif demək istəyir ki, quruluş da eynidir, məna da; yalnız söz əvəzlənmələri vardır. H.Bayramov, az da olsa, etimoloji araşdırmalar da aparmışdır. Məsələn, müəllif Təpəgöz boyunu xatırladaraq göstərir ki, güman etmək olar ki, müasir dilimizdə işlədilən canı gözündən çıxmaq ifadəsi həmin boydakı hadisə ilə bağlı yaranmışdır. Məqalədə
kimi
ifadələr daha ətraflı izah edilmişdir. «Azərbaycan dili frazeologiyasının əsasları» (18) kitabında H.Bayramov fikirlərini bir qədər də ümumiləşdirmiş, frazeoloji sistemin tarixi inkişaf yolu barədə daha konkret fikir söyləmişdir. Məqalələrinə nisbətən, kitabdakı qısa xülasədə «Dədə Qorqud» dilinin zənginliyi barədə müəllifin təəssüratı həqiqətə daha yaxındır: «Kitabi-Dədə Qorqud»un Drezden nüsxəsinin faksimilində frazeoloji vahidlərin sayı 300-dən çoxdur. Bunların bir qismi heç bir məna dəyişikliyinə uğramadan müasir dilimizə qədər gəlib çıxmışdır (məsələn: üzü gülmək, qan almaq, yola düşmək, əl altından, …in ayağına düşmək, başına iş gəlmək, göz gəzdirmək, yol almaq ), bir qisminin komponentlərindən biri arxaik səciyyə daşımasına görə müasir dilimizdəkindən fərqlənir».(18, 28) Məqalələrindən fərqli olaraq, H. Bayramov kitabda ərəb mənşəli baş sözlər əsasında qurulan frazeoloji vahidlər haqqında da məlumat vermiş,
və baş sözü fars mənşəli: can vermək, can almaq, 306
abdəst almaq, murad verib murad almaq kimi ifadələrdən də danışmışdır.(18, 31) Müəllifin fikrincə, üzü bəri gəldikcə «Kitabi-Dədə Qorqud»dan sonrakı dövrlərdə dilimizin frazeoloji tərkibi zənginləşmiş, yeni-yeni frazeoloji vahidlər yaranmışdır: «Topladığımız dil materialında yalnız baş sözü ilə işlənmiş 300- dən artıq frazeoloji vahid vardır ki, bunların çoxu başqa mənbə- lərlə və sonrakı dövrlə əlaqədardır».(18, 32) Qeyd etdiyimiz araşdırmalar göstərir ki, yazıyaqədərki dövrlə bağlı mənbələr vardır və həmin mənbələrin daha ətraflı tədqiqi nəticəsində nəzərdə tutulan dövrün frazeoloji səciyyəsi barədə daha geniş təəssürat qazanmaq mümkündür. Araşdırmalardan aydın olur ki, dildə məcazlaşma düşündü- yümüzdən qat-qat qədim dövrlərdən mövcud olmuşdur. Ulu ba- balarımızın yaratdığı dünya şöhrətli «Avesta» əsərində hikmətli sözlərin tutarlı nümunələrinə rast gəlmək olur. 12 min il əvvələ aid edilən «Qatlar»da Odla, İşıqla, Günəşlə bağlı qüdrətli kəlam- lar işlənmişdir. Odur ki bu əsər «…dil baxımından türk xalqlarının ən qədim dil abidəsi kimi incəliklərinə qədər tədqiq edilməlidir».(13, 7) Çünki bu əsər «…tariximizin yazılmasında – Azərbaycan türklərinin və ümumiyyətlə türk xalqlarının etnogenezinin meydana çıxarılmasında mühüm mənbə rolunu oynayır».(13, 7) «Avesta»nın təbliğ etdiyi Od və Günəş bir sıra hikmətli kə- lamların mənbəyidir.
– insan məişətinin və təfəkkürün inkişa- fında misilsiz rol oynamışdır. İnsanın ilkin adının – «Adəm» sözünün od+mən şəklində ( od, enerji, mənim odum mənalarında) odla bağlı olması da «Avesta»da öz əksini tapmışdır. Türk xalqlarının məişətində Xoruz kultu və günəş doğuşunu qabaqcadan xəbər verən xoruzun müqəddəsliyinə inam indi də qalmaqdadır. Eyni zamanda xoruzun pis hadisələri də qabaqcadan xəbər verdiyi məlumdur. Bu münasibətlə dilimizdə «Vaxtsız banlayan xoruzun başını kəsərlər» (13, 20) kimi məsəl yaranmışdır. Eyni zamanda xoruzla bağlı «Xoruz banlamasa, səhər açılmazdı» kimi məsəl də işlənməkdədir. Belə ifadələrin tarixini ancaq insanın öz tarixi ilə müqayisə etmək, tutuşdurmaq olar. 307
Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|