Rahmatova Mohinur

Excelda iqtisodiy masalalarni yechish

Masalan Excel dasturi yordamida quyidagi ma‘lumotli jadval tayyorlansin.
Natija jadval va diagramma ko`rinishida chop qilish qurilmasiga chiqarilsin:

10. Korxonaning xizmat safari harajatlari

t/r	Boriladigan joy	Yo`l narxi	Kunlar soni	Kunlik harajat	Kishilar soni	Jami harajat
1	Sankt-Peterburg	98000	4	750	2
2	Samarkand	8600	4	250	6
3	Novosibirsk	108600	8	650	3
4	Parij	178000	6	1500	2
5	Moskva	95000	7	1000	3

Mazkur masala uchun «Jami harajat» bandi quyidagi formula yordamida xisoblanadi:

«Jami harajat» = (2* «yo`l narxi» +»Kunlar soni» * «Kunlik harajat» )*

«Kishilar soni»
Excel dasturi yordamida masalani yechishni quyidagi reja asosida olib boramiz.

12. Ish rejasi:

1. Excel ni yuklash.

   
   

2. Jadval mavzusini kiritish.

   
   

3. Ustun kengligini aniqlash va kiritish.

   
   

4. Ustun nomini kiritish.

   
   

5. Jadvalni ma‘lumot bilan to`ldirish.

   
   

6. Ma‘lumotli jadvalni diskka yozish.

   
   

7. Diskdan jadvalni chaqirish.

   
   

8. Oxirgi ustun formulasini berish.

   
   

9. Natijaviy jadvalni hosil qilish.

   
   

10. Jadvalni chop qilish.

    
    

11. Ustunli va doiraviy diagrammalar hosil qilish.

    
    

12. Diagrammalarni chop qilish.

    
    

13. Excel dan chiqish.

    
    

13. Korxonaning xizmat safari harajatlari.1.Ustun va satr kengligi yetarli bo`lmaganligi sababli, uni kerakli miqdorda o`zgartiramiz. Buning uchun «sichqoncha» ko`rsatkichi orkali A, V, S, V, E, G ustunlarga mos keluvchi chiziqni qistirib olib lozim miqdorda suriladi.
    2.Ikkinchi satrdan boshlab ustunlar nomlarini kiritamiz:

t/r

Boriladigan joy

Yo`l narxi

Kunlar soni

Kunlik harajat

Kishilar soni

Jami harajat

3.Yacheykalarni kerakli ma‘lumotlar bilan to`ldiramiz:

1	Sankt-Peterburg	98000	4	750	2
2	Samarkand	8600	4	250	6
3	Novosibirsk	108600	8	650	3
4	Parij	178000	6	1500	2
5	Moskva	95000	7	1000	3

2. 
   
   Файл buyruqlar to`plamida Сохранит как buyrug`ini beramiz. Kompyuterning Имя файл so`roviga fayl nomini, masalan ni kiritamiz.
   

3. Diskdan jadvalni yuklash uchun Файл buyruqlar to`plamidan Открыт bandini tanlaymiz. Fayllar ro`yxatidan kerakli faylni tanlab «sichqoncha» tugmasi bosiladi.

   
   

4. Oxirgi ustun formulasini beramiz, xususan, shu ustun birinchi satridan foydalanish uchun quyidagi formula o`rinli:

   
   

=(2* S4 + D4 * E4) *F4

Qolgan satrlar uchun ham xuddi shu formulalar uchun joriy satr va ustun kesishuvidagi yacheykaning o`ng past burchagiga «sichqoncha» ko`rsatkichi olib kelinib, chap tugmasi bosilgan holda ko`chiriladi. Bu holda formulalardagi yacheyka nomerlari avtomatik holda o`zgaradi.

T/r	Boriladigan joy	Yo`l narxi	Kunlar soni	Kunlik harajat	Kishilar soni	Jami harajat
1	Sankt-Peterburg	98000	4	750	2	=(2* S4 + D4 * E4) *F4
2	Samarkand	8600	4	250	6	=(2* S5 + D5 * E5) *F5
3	Novosibirsk	108600	8	650	3	=(2* S6 + D6 * E6) *F6
4	Parij	178000	6	1500	2	=(2* S7 + D7 * E7) *F7
5	Moskva	95000	7	1000	3	=(2* S8 + D8 * E8) *F8

2. Natijada quyidagi jadvalni hosil qilamiz.

   
   

t/r	Boriladigan joy	Yo`l narxi	Kunlar soni	Kunlik harajat	Kishilar soni	Jami harajat
1	Sankt-Peterburg	98000	4	750	2	94000
2	Samarkand	8600	4	250	6	11600
3	Novosibirsk	108600	8	650	3	171840
4	Parij	178000	6	1500	2	244200
5	Moskva	95000	7	1000	3	928750

2. Natijaviy jadvalni chop qilish uchun Файл buyruqlar to`plamidan Печать buyrug`ini beramiz.

   
   

3. Dastlab V va S ustundagi ma‘lumotlar „sichqoncha» ko`rsatkichi orqali siljitib ajratiladi. So`ngra Вставка menyusining Диаграмма bandi tanlanadi. Kompyuterning На этом листе yoki На новом листе so`roviga mos javob tanlanadi. Diagramma ko`rinishi Мастер диаграмма dan tanlanadi, so`ngra shag (Продолжыт) tugmasini bosish lozim.

   
   

4. Diagrammalarni (9 banddagi kabi) Файл menyusining Печать bandi orqali chop qilish mumkin.

   
   

5. Exce1dan chiqish uchun Файл menyusiga kirib, dastlab Зaкрыт bandi ustida «sichqoncha» tugmasi bosiladi va so`ngra shu Файл menyusidagi Выход bandiga «sichqoncha» ko`rsatkichi keltirilib bosiladi.

   
   

1.Arifmetik ifodalarni Excel elektron jadvalida matematik funksiyalaridan foydalanib hisoblash

	x	y	t	Z
	1,04	1,2	1,5
	1,12	1,5	1
	0,11	2,1	2.5

Ushbu funksiyna Excel electron jadval protsessorida hisoblash ketma ketligi quyidagicha:

1.Berilgan x,y va t larga qiymat bering.
2. a ning qiymatini hisoblash uchun D11 katagiga ko’rsatilgan formulani kiritib, Enter tugmachasi bosiladi. Keyingi qiymatlar hisoblash ham xuddi shunday bajariladi.
2. Yig’indi va ko’paytmani Excelda hisoblash/
1. x=1,46 m=10
2. x=3,21 m=11

Vazifa quyidagi tartibda bajariladi:

1. Birinchi misolni yechish uchun uchta ustun tanlanadi va ularga yig’indining o’zgarish parametri nomini (n), ikkinchisiga esa x o’zgaruvchining qiymatlari va uchunchisiga S ning har bir qiymatidagi hisoblanish belgilanadi.

   
   

2. Birinchi ustunga N ning qiymatlari kiritiladi.

   
   

3. Ikkinchi ustunga X ning qiymati kiritiladi.

   
   

4. Uchunchi ustuniga S ning har bir qiymatidagi hisoblanish uchun =B6^2*C6^3/(2*B6+1)^3 formulasini kiritib, Enter tugmasi bosiladi.

   
   

5. Yig’indini hisoblash uchun =СУММ(D6:D15) formulani kiritib enter tugmasi bosiladi.

   
   
6. 
   Ikkinchi vazifa ham xuddi shunday bajariladi.
   Ko’paytmani hisoblash uchun =ПРОИЗВЕД(D6:D16) formulani kiritib enter tugmasi bosiladi.

   3- rasm

   
   

3. Tenglamalar tizimini Excelda yechish.
Tenglamalar tizimini Excel elektron jadval protsessorida yechish ketma-ketligi quyidagicha:

1. A matritsa elementlarini elektron jadvalga kiritamiz.

   
   

2. B vector elementlarini elektron jadvalga kiritamiz.

   
   

3. A-1 teskari matritsa topish uchun:

   
   

1. A matritsa elementlarini ajratib,CTRL tugmasini bosgan holda elektron jadvaldan A-1 teskari matritsa elementlari chiqishi kerak bo’lgan joylarni ham ajratamiz. Sungra, “Вставка функции (fx)” piktogrammasini bosib, muloqot oynasining kategoriyalar bo’limidan matematika keyingi darchadan МОБР funksiyasini tanlab, OK tugmasini bosamiz.

   
   

2. Yana A matritsa elementlarini ajratib massiv adresini aniqlab, va CTRL+Shift+Enter tugmalarini barobar bosamiz *(rasmlarda bu jarayon ko’rsatilgan). Natijada A^-1 teskari matrisa elementlari hosil bo'ladi.

   
   

4. A^-1 teskari matrisa elementlarini b vektor elementlariga ko'paytiramiz.

Ushbu amallarni bajarish natijasida koordinatalari sistemaning echimlari bo'lgan X vektor topiladi.

1. A-1 teskari matritsa elementlarini ajratamiz.

   
   

2. Ctrl tugmasini bosgan holda B vector elementlari keyin hisoblanishi kerak bo’lgan X vector elementlarini ajratamiz.

   
   

3. “Вставка функции” (fx) piktogrammasini bosib muloqot oynasining kategoriyalar bo’limidan matematika, keyingi darchadan МУМНОЖ funksiyasini tanlab OK tugmasi bosiladi.

   
   

4. Oldin A matritsa elementlarini sungra b massiv elementlarini belgilab Ctrl+Shift+Enter tugmalari baravar bosiladi.

   
   

Elektron jadvallar hayotning har xil sohasida uchraydigan, avvalambor hisoblash va iqtisodiy masalalarni echishda, jumladan, berilganlarni tez o'zgartirib turuvchi masalalarni tezkor ravishda qayta ishlab chiqishda, masalan, bank hujjatlari bilan ishlash kabi keng ko'lamli masalalarni yechishda qo'llaniladigan o'ta quvvatli vosita hisoblanadi. Hisoblash elektron jadvalining dastlabki dasturi 1979-yili Visicals (Visiblencalculators - ko'rinib turuvchi kalkulyator) nomi bilan Software Arts firmasida chiqqan. Bu dastur Apple II kompyuteri uchun ishlab chiqilgan va ko'p jihatdan uning bozorda ommabopligi aniqlandi. 1981 yil IBM PS kompyuteri paydo bo'lishi bilan bu tipdagi kompyuterlar uchun elektron jadvallar ishlab chiqila boshlandi. Visicals va Supercals dasturlarining yangi ko'rinishlari paydo bo'ldi, shu bilan birgalikda Microsoft- Multiplan firmasining birinchi amaliy dasturi paydo bo'ldi va u elektron jadvallar yangi avlodining yorqin yulduziga aylandi. Hisoblashlar natijalarini ko'rgazmaliroq tasvirlash uchun joylashtirilgan grafik rejimlarining paydo bo'lishi, bu elektron jadval rivojlanishining navbatdagi qadami bo'ldi. 1983-yil LOTUS firmasining 1-2-3 paketlari chiqib, kutilgandan ham ziyodroq muvaffaqiyatga erishdi.
Ammo 1997-yil Microsoft firmasi tomonidan Excel dasturi taqdim etildi, u hozirgi kunda ham o'z sinfidagi eng quvvatli dastur hisoblanadi. Shubha yo'qki, Excel eng ommabop dasturlardan biridir. Bu dastur ixtiyoriy axborotni (matnlar, sonlar, sana va hokazolarni) qayta ishlab chiqish va saqlash imkonini beribgina qolmasdan, balki qilgan ishingiz natijasini bezash, ko'rgazmaliroq ko'rsatish va chop etish imkoniyatini beradi. Bunda siz WinWord dasturidagi tahrirlash vositalaridan foydalanishingiz mumkin. Dastlab Excelning ommaviy imkoniyatlarini o'zlashtirish qiyin emas, ammo dasturning murakkabligi va imkoniyatlarining juda kengligi sababli ular bilan tanishish uzoq davom etishi mumkin, binobarin, aynan ish jarayonida uning yangi-yangi imkoniyatlarini ko'rish mumkin.
Elektron jadvallar hayotning har xil sohasida uchraydigan, hisob va iqtisodiy masalalarni echishda, jumladan, oldindan tayyor bo’lgan ma’lumotlarni tezkor ravishda qayta ishlab chiqishda yoki sonli xisobotlar bilan ishlash kabi keng ko’llamli masalalarni echishda qo’llaniladigan o’ta qulay vosita hisoblanadi. Yuqorida ta'kidlanganidek, 1982-yil Microsoft CP/M tizimlarida juda ommabop bo'lgan ilk jadval protsessori Multiplanni bozorga chiqardi, ammo u MS-DOS tizimlarida Lotus 1-2-3 dasturidan ortda qolardi. Excelning ilk versiyasi Mac uchun mo'ljallangan edi va 1985-yil chiqarilgan, Windows uchun versiyasi esa 1987-yil noyabrda ishlab chiqilgan. Lotus Windows uchun dasturini moslashtirishga shoshilmadi bu esa 1988-yildan Excelning undan o'tib ketishiga sabab bo'ldi. Microsoft har bir yangi versiya uchun o'z mavqeyini mustahkamlay boshladi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   
   M.M.Aripov, J,O`.Muhammadiev “Informatika, Informatsion texnologiyalar” (Lotin imlosida) Oliy o`quv yurtlari uchun darslik. Toshkent -2005 yil. 276 b.
   
2. 
   
   Nazirov Sh.A., Qobulov R.V. va boshqalar. Kompyuter va ofis jihozlaridan foydalanish.-Toshkent, 2007 y.
   
3. 
   
   Aripov M.M., Yakubov A.X., Sagatov M.V., Irmuhamedova R.M. va boshqalar.Informatika. Axborot texnologiyalari.. O’quv qo’llanmasi. 1,2-qism. Toshkent:2005,394b
   
4. 
   
   Nasretdinova Sh. Excel 7.0 jadval hisoblagichlari. –T.: «Moliya», 2000 y.
   
5. 
   
   Polvonov F.Yu va boshqalar. Informatika. O’quv qo’llanma. Farg’ona, 2002 yil.
   
6. 
   
   Qodirova N.R., Po‘latov A.M. “Informatika va axborot tеxnologiyalari” kursi bo‘yicha o‘quv qo‘llanma, EXCELda ishlash va Intеrnеt asoslari. T.: ToshDShI, 2008, 35 b.
   
7. 
   
   G‘ulomov S.S. va boshqalar. Axborot tizimlari va texnologiyalari: Oliy o‘quv yurti talabalari uchun darslik /Akademik S.S. G‘ulomovning umumiy tahriri ostida. – T.: «Sharq», 2000.