Ramazan hüseynov
Yüklə 409,55 Kb. Pdf görüntüsü
|
12
edilir. Brest-Litovsk müqaviləsinin imzalanmasından sonra bütövlükdə Qars vilayətində olduğu kimi, Ağbabada da qaçqın əhali də öz yerlərinə qayıdır. Türkiyənin Birinci Dünya Müharibəsində məğlubiyyəti nəticəsində bağlanan Mudros sazişinin (30 oktyabr 1918-ci il) şərtlərinə əsasən türk qoşunları 1914-cü il sərhədlərinə geri çəkilməli olur, bölgəyə ingilis qoşunları nəzarət edirlər. Lakin Sovet Rusiyasının 29 dekabr 1917-ci il tarixli «Türkiyə Ermənistanı haqqında dekret»inə əsaslanan ermənilər həmin ərazilərə sahib çıxmaq istəyirdilər. Bunun qarşısını almaq üçün 1918-ci il noyabrın 5-də Qars İslam Şurası yaradılır. Şuranın sədri Borçalının Kəpənəkçi kəndindən olan Emin ağa seçilir. Noyabrın 15- də I Qars konqresi keçirilir. Konqresdə Gümrü və Ağbabanı Peterburqda ali təhsil almış Vəkil Xəlilbəyoğlu Əli bəy təmsil edir. Konqresdə Fəxrəddin Ərdoğanın başçılığı ilə «Müvəqqəti heyət» seçilir. Ağbabanın Qaraçanta kəndindən Əhməd bəy Hacıyev heyətin tərkibinə daxil olur. Konqres Qafqazdan geri çəkilən türk ordusundan silah əldə etməyi və Üç Sancaq çevrəsində Qars İslam Şurasının şöbələrini açmağı qərara alır. Həmin ərəfədə, yəni oktyabrın 20-də Axıskada Müvəqqət Hökuməti və noyabrın 3-də Naxçıvanda Araz-Türk hökuməti qurulmuşdu. Noyabrın 30-da keçirilən II Qars konqresinə qədər Ağbaba Milli Şurası təşkil edildi. Ağababanın Köhnə İbiş kəndindən olan Hacı Abbas oğlu Kərbəlayı Məhəmməd ağa şuranın sədri və konqresə nümayəndə seçildi. Şuranın tərkibi 7 nəfərdən - Hacı Abbas oğlu Kərbəlayı Məhəmməd ağa, onun qardaşları Mahmud və Əsəd ağalar, Babaş ağa Bayramoğlu, Haşım Ağbaba, Xəlil Vəli oğlu Budaq və İbişli Həmzə ağadan ibarət idi. Üç gün davam edən II Qars konqresində Batumdan Naxçıvanadək əraziləri birləşdirən Qars İslam Şurası Hökuməti qurulur. Hökumətin rəisi əslən gümrülü İbrahim bəy Cahangirzadə seçilir. Parlament funksiyasını icra edən 12 nəfərdən ibarət Mərkəzi Müməssələr Heyətinin tərkibinə Ağbabadan Hacı Abbas oğlu Kərbəlayı Məhəmməd ağa və qarançantalı Əhməd bəy Hacıyev daxil olurlar. Ağbaba Şurası bölgə əhalisini erməni hücumlarından qorumaq üçün yerli səfərbərlik keçirir və Ağbaba süvari alayını təşkil edir. Belə qayda qoyulubmuş ki, əsgər verə bilməyən ailələr bir tüfəngin pulunu və bir at, yaxud bir inək verməli idilər. Bu qaydaya əməl etməyənlər ciddi cəzalandırılmışlar. 1914-cü il Rusiya-Türkiyə sərhəddinə doğru geri çəkilən türk ordusunun zabiti yüzbaşı Xurşud bəy Ağbabada qalıb, könüllü dəstələrin təlimi vəzifəsini öz üzərinə götürmüş, onları erməni qoşunlarına qarşı mücadilə edəcək bir səviyyəyə çatdırmışdır. 1919-cu il yanvarın 17-18-də 141 nümayəndənin iştirak etdiyi III Qars konqresi hökumətin adını dəyişdirərək Cənubi Qərbi Qafqaz Hökuməti Müvakkati Milliyəsi adlandırmış, onun Anayasası (Konstitusiya) qəbul edilmişdir. Bu arada ermənilər ara-sıra Ağbabanın Gümrüyə yaxın olan aran kəndlərinə hücumlar edirdilər. Yanvarın 21-də Arpaçayın qərbinə (yəni Ağbabaya) keçməyi bacarmayan ermənilər Gümrü ətrafındakı kəndlərə hücumlar edib, xalqın hər cür 13
ərzaq və mülkünü talan edib, əhalisini ucdantutma güllələmişdilər. Cənubi-Qərbi Qafqaz hökuməti 1919-cu il yanvarın 27-də Azərbaycan hökumətinə müraciət etmiş, ondan bölgə əhalisinə hərbi təlimlər keçmək üçün zabitlər, silah-sursat almaq üçün pul istəmişdi. Cənubi-Qərbi Qafqaz Hökumətinin xarici işlər naziri olmuş Fəxrəddin Ərdoğan xatirələrində yazır ki, ermənilərin alayları və topları ilə türk köyləri üzərinə yürüdüklərini görən Çıldırdan Qoca oğlu Məhəmməd bəylə doktor Əsəd bəy və Ağbabadan Hacı Abbas oğlu Kərbəlayi Məhəmməd Axılkələyə gələrək, Borçalı yolu ilə Bakıya getdilər, yardım üçün Azərbaycan hökumətindən əsgəri qüvvə istədilər. Azərbaycan hökumətinin bir tümən (min) əsgəri qüvvəsini Gürcüstan ərazisindən Qarsın bölgələrinə göndərilməsinə gürcülər icazə vermədilər. Əvəzində Bakıdan, albay (polkovnik) İsmayıl bəy Yadigarov, Yusif Kənan bəy, İsmayıl bəy Nəzərəliyevlə birlikdə xeyli Azərbaycan parası götürərək, Ağbabaya gəldilər, oradan da Çıldıra keçdilər. Azərbaycan hökumətinin Ağbabaya göstərdiyi kömək haqqında başqa bir sənəddə deyilir: «İngilislərdən maddi və mənəvi kömək alan ermənilər getdikcə Qarsda qırğın və zülmlərini artırırdılar. Bu səbəbdən çoxlu məhrumiyyətlərə məruz qalan Şörəyel kəndlərindən İran yolu ilə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinə qaçaraq yardım istəyənlər olmuşdu. Mərkəzi Bakıdan, könüllü silahlı dəstələrini çoxaltsın deyə, əlaltından bir diplomatik nümayəndənin gətirdiyi heybədə bir neçə min altun (qızıl) Ağbabada qəhrəman mücahid Hacı Abbas oğlu Məhəmməd bəyə «yardım» olaraq göndərmişdilər. 1919-cu il martın 25-də Cənubi Qərbi Qafqaz Hökuməti öz müstəqilliyini elan edir və özünü Cənubi-Qərbi Qafqaz Demokratik Cümhuriyyəti adlandırır. İngilislərin 1919-cu il aprelin 12-də CQQDR-i süquta yetirməsindən bir neçə gün sonra Gümrüdən general Osipyanın komandanlığı altında daşnak hökumətinin Qars valisi təyin etdiyi Korqanovla birlikdə respublikanın sərhədlərinə daxil oldular. İngilislər CQQDR-in parlament və hökumət üzvlərini həbs edib, onlardan 11 nəfərini Malta adasına sürgün edirlər. Aprelin 19-da İngilislərin müşayiəti ilə Qarsa daxil olan Korqanovu yerli əhali rədd edir. Nəhayət, aprelin 30-da daşnak hökuməti Qarsda öz fəaliyyətinə başlayır və bölgələrdə qəza təşkilatlarını qurmaq üçün öz nümayəndələrini yerlərə göndərir. F.Ərdoğan xatirələrində yazır: «Çıldırda doktor Əsəd bəy, Arpaçayın quzey bölgəsində Qocaoğlu Məhəmməd bəy əllərindəki qüvvətlərini gecə-gündüz çalışıb yerləşdirdikdən sonra, bura ermənilərin girməsinə mane olurlar. Ermənilər də burada qəza təşkilatlarını qurmaq üçün alay komandanı Marzmanovun idarəsindən iki top, səkkiz ağır makinalı tüfənglə bu qüvvətlər üzərinə hücuma başladı. Milli qüvvətlərimiz birləşərək Marzmanova qarşı vuruşur və onu geri çəkilməyə məcbur edirlər». Daha sonra F.Ərdoğan yazır ki, milli təşkilatlarımız erməniləri elə sıxışdırmışdı ki, onlar «Böyük Ermənistan» xülyasından əl çəkib, kiçik Yüklə 409,55 Kb. Dostları ilə paylaş:
|