5
gin Azərbaycan ədəbiyyatında yazıçı və tədqiqatçı anlayış-
larını simbiozlaşdırmağa çalışan və müəyyən mənada buna
nail olmuş ilk novator müəlliflərdəndir. Məsələn, yuxarıda
adını çəkdiyim əsərdə o birinci növbədə tədqiqatçı kimi
çıxış etmişdir, bunu əsərdə istinad edilmiş çoxlu sayda
ədəbiyyat siyahısı da təsdiq edir. Əlbəttə, müəllifin toxun-
duğu məsələlər və onlara verdiyi izahların bir çoxu
mübahisəlidir. Ancaq, buna görə ona irad tutmaq düzgün
olmazdı, heç olmasa ona görə ki, tədqiqatın mənası diskus-
siyalar, araşdırmalar və bu yollarla həqiqəti tapmaqdır.
Ramiz Dənizin digər məharətlərindən biri müəyyən
dövrlər üçün, tarixi və məkanı birgə təsvir etməyə cəhd
göstərməsidir. Bu baxımdan, onun yazdığı kitablar, elm
səlnaməsinə, tarixi-sərgüzəştlər romanlarına bənzəyir. Elə
bu da bizim ədəbiyyatda yeni istiqamətlərdən biri kimi
qəbul oluna bilər.
Əlbəttə, ön sözdə kitabı yenidən nəql etməyə ehtiyac
yoxdur. Ancaq, nəzərə alsaq ki, kitabla tanışlıq ön sözdən
başlayır, burada onun məqsəd və strategiyasına qısa aydın-
lıq vermək, bəzi məqamları qeyd etmək yerinə düşərdi.
Əsasən, Tusi yaradıcılığına həsr etdiyi bu əsərində müəllif
qədim dövrlərdə - bizim eramızdan əvvəldən başlayaraq
bizim eranın orta əsrlərinə qədər – elmin coğrafiya, tarix,
fəlsəfə, astronomiya, riyaziyyat, fizika və s. sahələrində
6
alınmış mühüm nəticələri, ixtiraları, onların yarandığı
tarixi, ictimai və sosial şəraiti, müəllifləri haqqında yığcam
məlumat verir. Azərbaycan səyyahı və tədqiqatçısı Şeyx
Məhəmmədəli Babakuhi Bakuvinin həyatı və yaradıcılığı-
na xüsusi yer ayrılır. Bu çox düzgün yoldur, heç olmasa
ona görə ki, Tusi dühasını başa düşmək üçün oxucu
minimum belə məlumalara malik olmalıdır. Yəni, məqsəd
Tusi yaradıcılığıdırsa, onu oxucuya çatdırmaq üçün strate-
giya qədim və orta əsrlər tarixində elmi ictimai şəraiti,
bəşər tarixinin inkişafında şərq alimlərinin oynadığı rolu
göstərməkdir. Fikrimcə bu çox çətin və sərfəli işə müəllif
müəyyən dərəcədə nail ola bilmişdir.
Müəllif Tusi dövrünün tarixi şəraiti, Hülaku xanın
devrilməz Abbasilər xilafətinə necə qalib gəldiyini, Bağ-
dad üzərinə hücum etməzdən əvvəl alim və üləmalarla necə
məsləhətləşdiyini canlı surətdə təsvir etmişdir. Hülaku
xanın hökmdarlığından sonra məhbusluqdan azadlığa çıxan
Tusinin başqa qabiliyyətləri meydana çıxır. Məlum olur ki,
o, həm yaxşı elm təşkilatçısı və həm də dövlət xadimidir.
Marağada böyük rəsədxananın tikilməsinə monqol hökm-
darını inandırmaq və sonradan dünyavi səviyyədə onun
işini təşkil etmək, necə məharətli siyasətçi və təşkilatçı
olmağa yaxşı sübutdur. Əlbəttə, bunların hamısının istinadı
və əsası dahi Tusinin əvvəl nail olduğu elmi kəşflərdir.
7
Kitabda Marağa rəsədxanasının quruluşu, yaradıcılıq
fəaliyyəti və orada işləyən alimlər haqqında daha ətraflı
məlumat verilir. “Zic Elxani” əsəri məşhur “Zic Uluqbəy”
əsəri ilə müqayisə olunur və onların müqayisəsində birinci-
nin heç də geridə qalmadığı sübut olunur.
Kitabda Tusinin dünya elminə verdiyi töhfələr xüsusi
vurğulanmışdır. Onun həndəsə sahəsində yazdığı “Təhrir
Öqlidis” kimi şah əsəri bir çox məşhur Avropa alimləri
üçün qaynaq olmuşdur. Triqonometriyanın ayrıca bir elm
kimi əsasını qoymaq məhs Tusi dühasının məhsuludur.
Maraqlıdır ki, Tusinin çox dəqiq olmayan astronomik
alətlərlə təyin etdiyi coğrafi koordinatlara elmin sonrakı
inkişafı ancaq dəqiqlik gətirə bilmişdir. Onun “Zic Elxani”
əsərində verdiyi coğrafi koordinatlar əsasında dünya-nın
xəritəsinin tərtib etdiyi və orada Amerika qitəsinin yerini
göstərdiyi yaxşı məlumdur. Ramiz Dəniz bu kitabında da
Xristofor Kolumbun Amerikanı kəşf etdiyi zaman Tusinin
xəritəsindən istifadə etdiyini sübut etməyə çalışır.
Oxucu tərəfindən sual çıxa bilər - Tusi haqqında belə bir
kitabın yazılmasına ehtiyac varmı? İlkin və tez cavab odur
ki, - yox. Ancaq bir qədər fikirləşsək, bunun düşünülməmiş
cavab olduğunu görərik. Belə ki, maraqlıdır nə qədər
azərbaycanlı və Azərbaycan vətəndaşının dahi Nəsirəddin
Tusi haqqında, heç olmasa, ümumi məlumatı vardır? Əgər
8
sorğu aparsaq bu nəticənin daha neqativ olacağını xüsusi
təəssüf və ürək ağrısı ilə qeyd etmək lazımdır.
Araşdırmalar H. Məmmədbəylinin kitabının Azərbaycan
bədii və elmi kütləvi ədəbiyyatında Tusi haqqında yazılmış
yeganə samballı əsər olduğunu göstərir. Belə məlum olur
ki, Tusi haqqında ən ətraflı məlumatı ancaq “Kembrincin
İran tarixi” ensiklopediyasından almaq olar. Bu Azərbay-
can tədqiqatçısı üçün şərəf gətirməyən bir boşluqdur. R.
Dəniz öz kitabında Tusi haqqında, sadə və hamının qavraya
biləcəyi şəkildə məlumat verir, onun yaradıcılığını araşdı-
rır. Yaddan çıxarmaq lazım deyil ki, o həm də yazıçıdır və
heç kimə bənzəməyən öz üslubu vardır. Çoxrəngli dünya-
mızda, Azərbaycan dahisini daha bir prizmadan oxucuya
ünvanlandırmaq, fikrimcə normal və bəlkə də zəruri bir şey
kimi qəbul olunmalıdır.
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, müəllifin iddiası böyük-
dür, o, Kolumbun Amerikanı kəşf eləməsində Tusinin tərtib
etdiyi xəritənin mühüm rol oynadığını sübut etməyə çalışır.
Hələlik, nə qədər şübhəli olsa da bu fikrin yaşamağa və əla-
və tədqiqatlar aparmaqla sübut olunmasına ehtiyac vardır.
Yəni, müəllifin əsas peşəsi yazıçı olmağına baxmayaraq, o
tədqiqatçılar qarşısında yeni məsələ qoyur.
Müəllifin stili, cümlələrin morfologiyası qənaətbəxşdir,
oxucunu yormur, kitab asan oxunur. Bunların hamısı, ali
Dostları ilə paylaş: |