nəticəsi olaraq, əhalinin rifahının artmasını avtomatik surətdə t ə
min edən universal mexanizmdir. Həmin m ərhələdə, əslin d ə, heç
kim başa düşmürdü ki, siyasət və iqtisadiyyat sahəsində m üsbət
dəyişikliklər insanların təfəkküründə dəyişikliklərlə, onların siyasi
və sosial-iqtisadi davranış üsullarının dəyişdirilməsi ilə çox sıx ş ə
kildə bağlıdır.
Əvvəllər olduğu kimi, yenə də şəxsiyyət, fərdi səylər deyil, döv
lət cəmiyyətin həyatını yaxşılaşdırmağın başlıca amili hesab edilirdi.
Yeni rəhbərliyin səriştəsizliyi, anarxiya meyillərinin güclənm əsi, bir
sıra regionlarda separatçılıq hərəkatının fəallaşması, Ermənistanın
başladığı müharibə, Dağlıq Qarabağın işğalı, iqtisadi durğunluq və
tənəzzül kimi problemlər bir düyündə birləşmişdi. Bütün bunlar v ə
ziyyəti o dərəcədə kəskinləşdirirdi ki, 1992-1993-cü illərdə fəaliy
yət qabiliyyətli dövlətçiliyi inkişaf etdirməyin, cəmiyyəti modern
ləşdirməyin mümkünlüyü, əsimdə, istisna olundu.
Ölkədə baş verən proseslərə, - onları “hərc-m ərclik” adlandır
maq daha düzgün olardı, - biganə qala bilməyərək, m ən 1992-ci
ildə “Bakinski raboçi” qəzetindəki məqaləmdə respublikanın siyasi
vəziyyətini araşdırdım. Mənim sözlərim nə qədər sərt və qəti s ə s
lənsə də, həmin dövrün reallıqlarını əks etdirirdi: “...Cəm iyyətdə
siyasi sabitsizlik, iqtisadi durğunluq, əhalinin kütləvi surətdə
yoxsullaşması, korrupsiya v ə möhtəkirliyin qanuniləşdirilməsi, kri
minalın baş alıb getməsi - bugünkü vəziyyəti bax, bunlar s ə c iy y ə
ləndirir. Bütün bunların səbəbi isə, zənnimcə, hakimiyyət struktur
larının nüfuzunun olmamasında, cəmiyyəti idarə edən təsisatların
səriştəsizliyində, korrupsiyaya qurşanmasındadır”30.
Xatırlatdığımız kimi, milli tariximizin həmin dövrü anarxist
meyillərin güclənməsi, Azərbaycanın cənub bölgəsində separatçı
lıq əhval-ruhiyyəsinin kəskinləşm əsi, iqtisadiyyatın ucdantutma
geriləməsi, əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin dəhşətli şəkildə aşağı
düşməsi və inflyasiyanın tüğyan etməsi ile əlamətdar olmuşdur.
1992-1994-cü illərdə respublikanın ümumi daxili məhsulu (ÜDM )
iki dəfə azalmış, makroiqtisadi uyğunsuzluq kəskin surətdə gü c
lənmişdir. Vəsait çatışmazlığına görə 1991 -ci ildən ölkə büdcəsi
Ramiz Mehdiyev. Azərbaycan: qloballaşma dövrünün tələbləri
________
84
Milli Bankın kreditləri hesabına formalaşırdı. 1993-cü ildə büdcə
kəsiri 23,3 milyon manat olmuşdu ki, bu da Ü D M -in 14,4 faizinə
bərabər idi. 1993-cü il üçün ixrac və idxal 50 faiz, sənaye istehsalı
63 faiz, kənd təsərrüfatı istehsalı 47 faiz azalmış, əhalinin həyat s ə
viyyəsi 3,6 dəfə aşağı düşmüşdü.
O vaxtkı iqtidarın subyektivizmi və qeyri-peşəkarlığı Azərbay
canla bir sıra dövlətlər, o cümlədən Rusiya arasında münasibətlər
də böhrana gətirib çıxardı. Məhz həmin dövrdə ABŞ Konqresi
“Azadlığa dəstək aktı”na əsassız, heç bir faktiki təsdiqi olmayan
düzəliş qəbul etdi. Bu düzəlişdə Azərbaycan guya Ermənistanın
nəqliyyat kommunikasiyalarını blokadaya alan ölkə kimi qələm ə
verilmişdi. Xəritəyə nəzər salsaq və Ermənistanın təkcə Azərbay
canla deyil, İran, Türkiyə və Gürcüstanla da həmsərhəd olduğunu
görsək, onda belə “blokada”nın mümkünlüyünü təsəvvürə gətir
mək çətin olmaz. Lakin ölkə rəhbərliyinin ölçülüb-biçilmiş, taraz
lı siyasət aparmağa qadir olmaması, beynəlxalq strukturların fəaliy
yət mexanizmlərindən bixəberliyi bir qrup erməni lobbiçisinə
“Azadlığa dəstək aktı”na ədalətsiz, Azərbaycanı Amerika höku
mətinin hər cür iqtisadi və maliyyə yardımından məhrum edən dü
zəlişi A B Ş-ın qanunverici orqanından keçirməyə imkan verdi.
1993-cü ilin ortalarından, Heydər Əliyev ölkəyə rəhbərliyə qa
yıtdıqdan sonra milli transformasiyanın dördüncü mərhələsi baş
landı - modernləşdirmə mərhələsinə başlamağın əsası qoyuldu.
Onun mahiyyəti Azərbaycanın tənzimlənən bazar iqtisadiyyatına
keçməsində və demokratik islahatların heyata keçirilməsində idi ki,
bu da beynəlxalq aləm də ölkənin dünya siyasətinin subyekti kimi
tanınması ilə nəticələndi.
Hüquqi dövlətin əsas prinsipləri və elementlərinin, onun dün
yəvi xarakterinin təşəkkülü, tarazlı xarici siyasət aparılması, yeni
iqtisadi sistemə istiqamət götürülməsi, vətəndaş cəmiyyəti təsisat
larının formalaşması, o cümlədən yeni siyasi birliklərin yaradıl
ması, çoxvektorlu plüralizmin inkişafı, milli ideologiyanın bazis
elementlərinin tədricən formalaşması - bütün bunlar həddən artıq
mürəkkəb şəraitdə baş verirdi.
____________
II fəsil. Azərbaycanın modernləşdirilməsi: inkişaf yolları
85
Həmin dövrdə siyasi determinantlar fərdi və ictimai şüura,
adamların davranış motivlərinə, konkret hərəkətlərinə güclü təsir
göstərirdi. Bu isə dövlətçilik modelini, dövlət idarəetmə orqanları
nın strukturlarını təkmilləşdirməyi zərurətə çevirirdi. N ə tic ə d ə ,
Azərbaycanda inkişaf ideologiyası - sintetik, yeniliklərə açıq,
konstruktiv vəzifələri yerinə yetirən ideologiya formalaşmağa baş
ladı. Bu ideologiyanı hansısa ideoloji konstruksiyaya, ideya-siyasi
sistemə aid etməkdən söhbət gedərsə, çox ehtimal ki, onu neokon-
servatizm kimi səciyyələndirmək olar.
Bir qədər irəli gedərək deyək ki, tamamilə müasir ideoloji c ə
rəyan olan neokonservatizm cəm iyyətə ailə və dinin əxlaqi priori
tetlərini, eləcə də vətəndaşla dövlətin qarşılıqlı mənəvi m əsu liy yə
tinə, onların qarşılıqlı dəstəyinə və qarşılıqlı köməyinə, hüquqlara
hörmət bəslənm əsinə, möhkəm dövlət qaydalarına əsaslanan sosial
sabitlik təklif edir. Bu doktrinaya uyğun olaraq, dövlət cəm iyyətin
bütövlüyünü saxlamağa, onun vətəndaş cəmiyyəti təsisatlarının in
kişafına, eyni zamanda, qanunçuluq v ə hüquq qaydası əsasında fər
din zəruri həyat şəraitini təmin etm əyə, vətəndaşlara siyasi birlik
lər yaratmaq imkanı verməyə çalışmalıdır.
Biz müəyyən doktrina v ə ya ideologiyadan danışarkən partiya
doktrinasını, sadəlövh kütlələrin şüuruna təsir etməyə dair siyasi
göstərişlər toplusunu deyil, cəm iyyət v ə dövlətin inkişafına elmi
surətdə əsaslandırılmış sistemli baxışı nəzərdə tuturuq. Azerbaycan
üçün daha məqbul ideoloji konstruksiyanın ətraflı şəkildə araşdırıl
masına keçməzdən əvvəl, siyasət v ə ümumən, siyasətçilər üçün
ideologiyanın əhəmiyyətini qısaca qeyd etmək, habelə Yeni dövr
də Avropada meydana gəlm iş və indi müstəqil dövlətlərdə milli si
yasi məkanın formalaşmasının ideya təməli kimi istifadə olunan
əsas ideoloji meyillerin mahiyyətini ümumi şəkildə nəzərdən ke
çirmək istərdik.
İdeologiya müasir industrial cəm iyyətdə siyasətin ayrılmaz tər
kib hissəsi, ən mühüm determinantıdır. Tanınmış britaniyalı
neokonservatizm nəzəriyyəçisi İ.Kristol vaxtilə yazmışdır: “İdeo-
logiyalaşdırılmamış siyasət silahsız siyasətdir”31. İdeologiyaya
Ramiz Mehdiyev. Azərbaycan: qloballaşma dövrünün tələbləri
________
86
klassik baxış onu nöqteyi-nəzərlərin və ideyaların rasional surətdə
əsaslandırılmış sistemi hesab edir. Bu, ə w ə la , şəxsiyyətin ictimai
təzahürlərində onun sosial dünyasının mənzərəsini v ə obrazım ya
radan; ikincisi, cəmiyyətin inkişafının əsas meyillərinin az-çox
adekvat izahını verən; üçüncüsü, ictimai ideal haqqında təsəvvürə
güclü normativlik elementi daxil edən mükəmməl dünyagörüşüdür.
Lakin indi ideologiyanın elə bir tərifi evristik cəhətdən dolğun
görünür ki, o, ciddi ictimai sarsıntılar dövründə ideologiyanı siyasi
prosesin ön sırasına çıxarır. 1968-ci ildə E.Şils m əhz belə tərif tək
lif etmişdir. O, ideologiyanı dəyərlərin elə bir sistemi kimi şərh edir
ki, bu sistem siyasi dünyagörüşü olmaqla yanaşı, inam gücünə və
böyük oriyentasiya potensialına, deməli, böhranlarla bağlı olan
sosial anemiya proseslərini cilovlamaq qabiliyyətinə malikdir32.
Moderndən fərqli olaraq, postmodern epoxasında ideoloji m ən
zərə get-gedə dəqiqliyini azaldır. Konservativ prioritetlər liberal
prioritetlərlə çulğaşır, liberalizm isə, öz növbəsində, sosial-dem ok-
ratizm v ə m illətçiliklə möhkəmlənir. Qəribə ideya-nəzəri install-
yasiyalar yaradılır ki, onlar da artıq paradoks kimi qəbul edilmir.
M üxtəlif ideoloji əsasların bu cür qeyri-adi kimyəvi sintezi bezən
ümidverici nəticələr verir: demokratik tranzit vəziyyətində olan öl
kənin cəm iyyət üçün daha az m əsrefli inkişaf yollarını müəyyən
ləşdirməyə qadir dövlət təsisatlarının və sosial təsisatların forma
laşmasını təmin edən lazımi prioritetlər irəli sürür.
Söhbet hansı ideologiyaların əsaslarından gedir? İlk növbədə,
konservatizmdən. Konservatizm (latınca conservare - saxlamaq)
cəmiyyət, dövlət-siyasi sistem, onlarda ayrıca fərdin yeri barədə
ideyalar, konsepsiyalar, so sial-fəlsəfi və ideoloji yönümler, göstə
rişlər, deyərlər kompleksidir. Konservatizm özünün formalaşması
və sonrakı təkamülü prosesində m üxtəlif ideyaları, konsepsiyaları,
doktrinaları özündə cəmləşdirmişdir.
Bir çox diger ideologiyalardan fərqli olaraq, konservatizmin
meydana gəlm əsinin dəqiq tarixi var: 1813-cü ildə məşhur fransız
yazıçısı Fransua Şatobrian “Konservator” adlı jurnal təsis edərək,
burada dini və Tanrının qoyduğu ictimai qaydaları müdafiə edirdi.
____________
II fəsil. Azərbaycanın modernləşdirilməsi: inkişaf yollan
87
Dostları ilə paylaş: |