Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
92 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
vaxt keçdikcə nail oluna bilən məqsəddir və ona cəhd gös- tərilməsi elə bir qayda yaradılmasını şərtləndirir ki, burada fərd formal surətdə nəinki ümuminin bir hissəsinə çevrilir, həm də ümumi rifah naminə real olaraq ümuminin bir hissəsidir. Bununla yanaşı, demokratiya cəmiyyətin az sivilizasiyalı sosial qaydadan daha sivilizasiyalıya ictimai-siyasi transfor- masiyasının təkcə təsdiqi demək deyildir. İctimai şüurda müsbət dəyişikliklərlə yanaşı, demokratik baxışlar bir siyasi və iqtisadi sistemdən digərinə keçidə təkan verir. Demokratiya in- dustrializmin inkişafını təşviq etmişdir, çünki liberalizm azad sahibkarlıq üçün ilkin zəmin yaratmış, xüsusi mülkiyyətin təhlükəsizliyinə və toxunulmazlığına təminat vermiş, fərdi onun həyatına kənar müdaxilədən qoruyaraq, privacy (şəxsi – privat həyatın toxunulmazlığı hüququnu) təmin etmişdir. Sənayeləş- dirmənin inkişafı qanunauyğun olaraq, növbəti – postindustrial eranın meydana gəlməsinə gətirib çıxarmışdır ki, bu erada da fərdin azadlığı şəksiz fakt sayılır, ictimai rifahın yeni istiqa- mətləri isə təhtəlşüur sosiomədəni arxetipdə təsbit edilmişdir. Postindustrial cəmiyyətin insanı özünün təhlükəsizliyi, şəxsi həyatının və mülkiyyətinin toxunulmazlığı sarıdan narahatlığı olmayan, azadlığı və bərabərliyi vətəndaşlara verilmiş dövlət borcunun bir hissəsi kimi deyil, insana ancaq Allah və ya Təbiət tərəfindən verilmiş müstəsna hüquq kimi dərk edən azad vətəndaşdır. Bir çox yüzilliklər ərzində bəşəriyyət buna doğru irəliləmişdir ki, hər bir fərd demokratiyanın və ona verilmiş hüquq və azadlıqların mahiyyətini bütün varlığı ilə hiss etsin. Sənayeləşdirmə insana azadlığın yalnız bir hissəsini ver- mişdir. Bəli, o, insanı azad etmişdir, lakin bir epoxadan digərinə keçidin problemlərinin, habelə industrial eranın xüsusiy- yətlərinin doğurduğu çətinliklərlə qarşılaşan insanın təfəkkürü şəxsiyyətin ancaq qismən azad olmasına imkan vermişdir. Əgər sənayeləşdirmə epoxasında insanın azadlığı siyasi və iqtisadi
93 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru cəhətlərlə müəyyən olunurdusa, postindustrializm bu anla- yışlara öz düzəlişlərini etmişdir. İndi biotexnologiyalar, biotəbabət, gen mühəndisliyi və klonlaşdırma sahəsində yeni nailiyyətlər insanların hüquqlarını, azadlığını və bərabərliyini prinsipcə başqa müstəviyə keçirir. Elə məsələlər meydana çıxır ki, əlli ildən çox bundan əvvəl bəşəriyyət onları qaldırmağı heç ağlına da gətirmirdi, çünki belə problemlərin aydın sərhədlərini görmürdü. Məsələn, insanın koital (F.Fukuyama – hamılıqla qəbul edilmiş) vasitələrlə artmasının məhdudlaşdırılmış və ya məhdudlaşdırılmamış azad- lığı haqqında məsələnin müzakirəsi müasir dünyada zərurətə çevrilmişdir. Liberal cəmiyyət üçün baza prinsipləri olan “etik fərdiyyətçilik” prinsipləri gen mühəndisliyi haqqında ümum- dünya diskussiyasının əsasını təşkil etmişdir. Postindustrial dünyada insana bəxş edilmiş azadlıqlar cəmiyyətin elmi-texniki inkişafı artdıqca meydana gələn hüquqlarla ziddiyyətə girir. Lakin postindustrializm reallığında bir-biri ilə rəqabət aparan heç də təkcə hüquqlar deyildir. Nobel mükafatı laureatı, DNT strukturunu kəşf edən Ceyms Uotson yazır ki, tələbata və maraqlara əsaslanan utilitar yanaşma mövcuddur. Lakin postindustrial eranın hüquq və azadlıqları nə qədər cəlb- edici olsa da, sosial gerçəkliyin qavranılmasının başlıca dayağı maraqlar və tələbat deyil, yalnız bərabərlik və ədalətdir. Amerika demokratiyasının atası Tomas Cefferson vaxtilə yazmışdır: “Biz aşağıdakı həqiqətləri özlüyündə məlum olan həqiqətlər hesab edirik: bütün insanlar bərabər yaranmışlar, Tanrı onlara müəyyən ayrılmaz hüquqlar vermişdir, bunların arasında yaşamaq, azadlıq və xoşbəxtliyə qovuşmağa çalışmaq hüququ da var”. Məşhur Amerika politoloqu Frensis Fukuyamanın “Bizim postbəşəri gələcəyimiz” əsərində həmin fikri əsaslandıran gözəl misal var: “Mühüm vəzifə tutan ictimai liderə sərxoşluğu ucbatından yeni qaraciyər gərəkdir, yoxsul və ictimai xəstə-
94 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
xanada ölümcül xəstə olan mən isə borularla və aparatlarla yaşayıram, amma qaraciyərim sağlamdır. İnsan tələbatının maksimum ödənilməsinə nail olmağı qarşısına məqsəd qoyan istənilən sadə utilitar yanaşma deyər ki, məni aparatlardan məcburi qaydada ayırmaq və mühüm lider və ondan asılı olan adamlar naminə qaraciyərimi çıxarmaq lazımdır. Heç bir liberal cəmiyyətin bunu rəva görməyəcəyi isə belə bir nöqteyi-nəzəri əks etdirir ki, bu cür hərəkətlərlə ödənilən tələbat nə qədər zəruri olsa da, heç bir günahı olmayan insanın həyatdan məc- buri məhrum edilməyə məruz qalmamaq hüququ var” 1 . Postindustrializm insan azadlığı anlamına öz düzəlişlərini etmişdir. Mahiyyət etibarilə, mənəvi və etik baxımlardan post- industrializm insan həyatında mənəvi cəhətlərin rolunu əhəmiy- yətli dərəcədə qabardaraq insanı ucaltmışdır. Bununla yanaşı, o, industrial azadlıqla postindustrial azadlığı arasında > yaxud < (“çox” və ya “az”) işarəsi qoymuşdur. Bu və ya digər epoxanın üstünlüyü məhz azadlığın mahiyyətindən irəli gəlir. İrəlidə biz postmodern insanının məhz hansı azadlığa qovuşmağa çalışmalı olduğunu və onu qlobal dəyişikliklər və yeni kəşflər baxımından hansı problemlər gözlədiyini müəyyənləşdirmək üçün həmin məsələ üzərində daha ətraflı dayanacağıq. Lakin bütün bu dəyişikliklər və transformasiyalar heç də təkcə qlobal iqtisadi qarşılıqlı asılılıq və yeni eraya sıçrayış sayəsində mümkün olmamışdır. İctimai-siyasi sistemin dəyişməsinin doğur- duğu demokratik dəyişikliklər homo sapiens üçün yeni imkan və bacarıqlar açmışdır. Demokratiyanın dəyişilən dalğaları bəşəriy- yətin hərtərəfli inkişafı üçün zəmin yaratmışdır, çünki istibdad idarə üsulunda xüsusən fərdin və ümumən cəmiyyətin keyfiyyətli və səmərəli inkişafından danışmaq mümkün deyildir. Deməli, de- mokratik idarəetmə sayəsində bəşəriyyət müasir dünyada malik olduğu elmi-texniki zirvələrə çatmışdır.
1
Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|