Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
162 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Fridrix Hayek və Robert Nozikin “leqal” demokratiyası bir çox cəhətdən “protektiv” demokratiyaya qayıdışdan iba- rətdir. Ümumiyyətlə, demokratiya azadlığı müdafiə etmək üçün lazımdır və bu, çoxluğun hakimiyyəti prinsipini doğrul- dur. Lakin müdrik və ədalətli idarəetməni təmin etmək üçün bu prinsipin fəaliyyətinə məhdudiyyət qoymaq lazımdır. Başlıca məhdudiyyət isə qanunun xalqın iradəsindən üstün olmasıdır. “Leqal” demokratiya nəzəriyyəçiləri məhz bu cəhəti anqlsaks konstitusiya quruluşuna aid edirlər. Beləliklə, “hüquqi dövlət” anlayışı əsas məsələyə çevrilir. “Protektiv” demokratiya kimi, leqal demokratiya da dövlətin vətəndaş cəmiyyətindən ayrılmasını nəzərdə tutur. Bürokratik tənzim- ləmə (ələlxüsus iqtisadiyyatda) minimuma endirilməli, iqti- sadiyyatda kök salmış marağı olan qrupların fəaliyyəti isə sərt şəkildə məhdudlaşdırılmalıdır. Bu, ilk növbədə, siya- sətdən tamamilə kənarlaşdırılmalı olan həmkarlar ittifaqla- rına aiddir. Demokratiya üçün əsas təhlükəni kollektivçi tə- mayüllər təşkil edir ki, məhz onların təsiri altında xalqlar “köləlik yoluna” düşürlər 1 .
hücum oldu. Siyasət aləmindəki dəlillərdən istifadə edərək, o, kitabı bilərəkdən adi oxucuya ünvanlamışdı. Hayek israr edirdi ki, gəlirin bərabər bölüşdürülməsi kimi sosialist məqsədlərini və qiymətlər üzərində nəzarət qoyulması kimi bazar iqtisadiyyatına müdaxilənin sosialist taktikasını qəbul edən demokratik hökumətlər hökmən totalitar rejimlərə çevrilir. Eynilə totalitar dövlətlərdə rəqabətli bazar tətbiq etməyə göstərilən hər bir cəhd son nəticədə siyasi sarsıntılar törədəcək, çünki bazar münasibətlərinin əsasında duran seçim azadlığı avtokratik məqsədlərlə bir araya sığmır. “Ola bilsin ki, iyirmi beş il öncə
1
Ф.Хайек .Дорога к рабству (The Road to Serfdom), 1944.
163 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru “planlı cəmiyyət əvəz etdiyi liberal rəqabətli cəmiyyətdən daha çox azad ola bilər” kimi sadəlövh inam üçün hansısa üzrlü səbəblər hələ mövcud idi” 1 .
Lakin bu fikirlərin yoxlanılması və yenidən yoxlanılmasının iyirmi beş illik təcrübəsindən sonra bunu təkrar etmək, özü də əldə silah bu ideologiyanın yaratdığı sistemə qarşı mübarizə apardığımız bir vaxtda təkrar etmək həqiqətən faciəli yanılmaqdır 2 . “Leqal” demokratiya modeli “yeni sağlar” deyilən siyasi ideologiyaya daxil olur. İqtisadi planda o, “azad rəqabətə” və bazar qüvvələrinin hüdudsuz hökmranlığına qayıtmağı təkid edən neoliberal model tərəfdarlarının mühakimələri ilə əlaqələnir. İngilis sözü olan “participation” iştirak etmək mənasını verir. Həm də qismən demokratiya adlanan məhz bu nəzəriy- yədə müəlliflər (Nikos Pulantsas, Kerol Peytmen, Bencamin Barber) səriştəli, bütün cəmiyyətin problemlərini həll et- məkdə maraqlı olan və fərdiyyətçilik hisslərini kollektiv- çiliklə birləşdirən yeni tip vətəndaş formalaşdırmaq üçün bir vasitə görürlər. Nəzəriyyə demokratiyaya dövlət həyatının və ictimai münasibətlərin bütün sahələrinin təşkil olunmasının universal prinsipi kimi baxır. “Partisipator” demokratiyada mahiyyət etibarilə sosial in- qilabdan söhbət gedir, lakin bu inqilab hakimiyyətin hansısa ictimai qrup tərəfindən qəsb edilməsi ilə yox (Marksda ol- duğu kimi), demokratikləşdirmə ilə bağlı olmalıdır. Bu məqsədə nail olmaq üçün yerlərdə (o cümlədən istehsalatda)
1
tional Executive of the British Labor Party on the Problems of Reconstruction, p. 12,16.
2
Ф.Хайек. Дорога к рабству. http://www.Libertarium.ru/ Libertarium/ İ_Lib_roard_xııı)
164 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
özünüidarə özəkləri yaratmaq, siyasi partiyaları daxili de- mokratik strukturu olan kütləvi hərəkatlara çevirmək, par- lamentləri xalqın üzünə daha açıq etmək lazımdır. Bu model qanunun aliliyinə elə böyük əhəmiyyət vermir. Əksinə, insti- tusional sistem daimi dəyişikliklərə, siyasi formalar üzərində eksperimentlərə hazır olmalıdır. Bu model yalnız bürokra- tiyanın sərt tənqidi və onun rolunun azaldılmasına cəhd göstərilməsi baxımından əvvəlki model ilə üst-üstə düşür. “Partisipator” demokratiya XX əsrin 60-70-ci illərində reprezentativ demokratiyanın tənqid edilməsinin təsiri altında təşəkkül tapmış, “yeni solların” əlində bayraq olmuşdu və indi də Qərbdə alternativ siyasi qüvvələrin diqqətini cəlb etməkdədir. Elə bu səbəbdən də o, liberal elita arasında çox da populyar deyildir. Eyni zamanda, o, həddindən çox vacib məsələləri cavabsız qoyur. Elitar demokratiyadan fərqli olaraq, partisipator demokra- tiya bunu əsas tutur ki, insan ictimai rifahın nə olduğunu anlayan rasional məxluqdur, ona görə də ağıllı qərarlar qəbul edə bilir. Bu konsepsiyanın tərəfdarları hesab edirlər ki, siyasi sahədə insanların irrasionallığı və passivliyinin səbəbi onların savadlarının çatışmaması və siyasətdə iştirak üçün bərabər imkanların olmamasındadır. Buna görə də cəmiyyət hər bir fərdin fəal siyasi sosiallaşması üçün hər cür şərait yaratmalıdır. Bunun üçün isə, ilk növbədə, vətəndaşların siyasi prosesdə iştirakı üçün maksimum imkan təmin edilməlidir. Demokratiyanın bu modelinin üstünlüyü qərarların qəbul edilməsində geniş kütlələrin iştirakı sayəsində, həmin qərarların intellektual baxımdan yüksək səviyyədə əsaslan- dırılmasındadır.
Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|