73
sentyabrında rus qoşunları Avstriya-Macarıstan ordularını darmadağın edərək
Qalisiyanın əksər hissəsini tutdular, oktyabrda isə Avstriya-Macarıstan
qoşunlarının Polşada əks-hücumunu dəf etdilər. 1914-cü il oktyabrın 29-da
Osmanlı imperiyası alman blokunun tərəfində müharibəyə qoşuldu. Cənubi
Qafqazda, Mesopotamiyada, Suriya və Fələstinin şərq sərhədlərində cəbhələr
meydana gəldi. 1914-cü ilin dekabr - 1915-ci ilin yanvarında Türkiyə ordusu
Cənubi Qafqazda rus qoşunları tərəfindən məğlub edildi. 1915-ci ildə Almaniya
əsas zərbəsini Rusiyaya yönəltdi, Qorlitsa rayonunda cəbhəni yarıb Qalisiya, Polşa
və Baltik ətrafının bir hissəsini ələ keçirdi, lakin
Rusiyanı müharibədən kənarlaşdırmağa nail ola
bilmədi. 1915-ci il mayın 23-də İtaliya Antantaya
qoşuldu. 1915-ci il oktyabrın 1 -də isə Bolqarıstan
da alman bloku tərəfində çıxış etdi və beləliklə,
Dördlər ittifaqı yarandı. 1915-ci ildə Almaniya ilk dəfə olaraq yeni silahdan - sualtı
qayıqdan istifadə etdi. Dəniz yollarında ağalıq edən İngiltərə donanmasını məhv
etməkdən ötrü qeyri-məhdud sualtı müharibəyə başlasa da, Almaniya istəyinə çata
bilmədi. 1915-ci ilin baharında Almaniya müharibə tarixində ilk dəfə olaraq İpr
(Belçika) şəhəri yaxınlığında zəhərləyici maddələrdən (sonralar "iprit" adlandırılan
xlor buxarı) istifadə etdi, amma yalnız taktiki uğur qazandı. 1916-cı ildə
Almaniyanın Verden rayonunda ("Verden qətliamı") cəbhəni yarmaq cəhdi boşa
çıxdı. 1916-cı ilin iyununda general Brusilovun başçılığı ilə rus qoşunlarının
hücumu nəticəsində Qalisiyanın bir hissəsi, Bukovina və Karpat ələ keçirildi.
1916-cı ilin iyulunda ingilislər Somma çayı üzərindəki savaşda Xarixdə ilk dəfə
olaraq tanklardan istifadə etdilər; indi onların texnikası almanların texnikasından
üstün idi. 1916-cı il avqustun 27-də Rumıniya Antanta tərəfində müharibəyə
qoşuldu, lakin ilin sonlarına yaxın rumın ordusu dağıdıldı. 1917-ci ilin aprel -
mayında ingilis - fransız orduları hücum əməliyyatları keçirdilər, amma onlar
nəticəsiz qaldı. 1917-ci ilin aprelində ABŞ Almaniyaya müharibə elan etdi. 1917-ci
ilin oktyabrında Almaniya və Avstriya-Macarıstan qoşunları Kaporetto
yaxınlığında italyanların cəbhəsini yararaq İtaliyanın çox mühüm mərkəzləri
qarşısına çıxdılar, amma buraya gətirilmiş ingilis - fransız qoşunları tərəfindən
dayandırıldılar. 1917-ci ildə Rusiyada Oktyabr çevrilişi baş verdi və Rusiya 1918-
ci ildə özü üçün ağır olan separat Brest müqaviləsini imzaladı və Birinci Dünya
müharibəsindən çıxdı. 1918-ci ilin mayından Qərb cəbhəsində amerikan qoşunları
əməliyyatlara qoşuldu. İngilis - fransız və amerikan qoşunlarının fransız marşalı
Fosun ümumi komandanlığı ilə birgə fəaliyyətləri Almaniyanın və onun
müttəfiqlərinin tam məğlubiyyəti ilə başa çatdı. 1918-ci il sentyabrın 29-da
Bolqarıstan, oktyabrın 30-da Osmanlı imperiyası, noyabrın 3-də isə Avstriya-
Macarıstan təslim oldu. 1918-ci il noyabrın 11-də Almaniyada Noyabr inqilabı
başlandı və Almaniya təslim oldu. Almaniya və onun müttəfiqləri ilə sülh
müqavilələrinin qəti şərtləri 1919-cu ildə Versal sülh müqaviləsində həll edildi və
74
1921 - 22-ci illər Vaşinqton konfransı sazişləri ilə tamamlandı. Birinci Dünya
müharibəsinə dünyanın müxtəlif hissəsindən olan 38 dövlət qoşulmuşdu. Vuruşan
ölkələrin canlı qüvvə itkisi 10 milyonadək ölən və 20 milyondan artıq yaralanan
olmuşdur. Birinci Dünya müharibəsinin məsrəfləri 80 milyard dollar idi (1913-cü
ilin qızıl dolları hesabı ilə).
birinci ictimai əmək bölgüsü
- maldarlığın əkinçilikdən ayrılması.
Azərbaycanda bu proses erkən tunc dövründə - e.ə. IV minilliyin sonları - III
minillikdə baş vermişdir. Birinci imperiya - Fransada imperator I Napoleonun
hakimiyyətdə olduğu 1804-cü ildən 1814/15-ci illərə qədərki dövr. Birinci
imperiya Konsulluq dövrünü əvəz etmişdir. Birinci respublika - 1792-ci il
sentyabrın 22-də Böyük Fransa burjua inqilabının gedişində yaradılmış respublika.
Formal olaraq 1804-cü ildə I Napoleonun imperator elan edilməsinədək mövcud
olmuşdur.
birja
- müəyyən standart və ya nümunələrlə satılan kütləvi mal (əmtəə),
eləcə də qiymətli kağızların (səhm və ya istiqrazların) və xarici valyutanın satış
bazarının müasir, daha inkişaf etmiş forması. Müvafiq olaraq əmtəə birjası, fond
birjası, valyuta birjası mövcuddur.
"Birlik"
- 1917-ci ilin avqustunda RSDF(b)P Bakı Komitəsinin nəzdində
yaradılmış təşkilat. Təşkilatın əsas məqsədi neft sənayesi fəhlələri - Volqaboyu
tatarları arasında inqilabi işi genişləndirmək idi. "Birlik" təşkilatının sədri Hənifə
Terequlov olmuşdur.
Biruni, əl-Biruni
(973 - 1048) – Mərkəzi Asiya ensiklopediyaçı alimi.
Biruninin riyaziyyat, coğrafiya və astronomiya üzrə əsərlərinin ayrı-ayrı
müddəaları indəyədək öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Bundan başqa, Biruni fizika,
mineralogiya, etnoqrafiya və tarix elmlərini də tədqiq edirdi. Biruninin müstəsna
biliyə malik olması o dövrün qabaqcıl dünyagörüşü ilə uyğun gəlirdi. O, dini
xurafata və astrologiyaya mənfi münasibət bəsləyir, xalqlar arasında baş verən
düşmənçiliyə qarşı çıxırdı.
bisti
- Səfəvilər dövlətində sah I Təhmasibin dövründə kəsilmiş gümüş
sikkə. 20 dinara bərabər tutulurdu. XVII əsrin sonlarına qədər dövriyyədə
olmuşdur.
Bisütun kitabəsi
- İranın müasir Kirmanşah şəhəri yaxınlığında yerləşən
Bisütun qayasının üzərində Əhəməni şahı I Daranın əmri ilə tərtib olunmuş relyefli
kitabə. Onların köməkliyi ilə / Dara üsyançılar üzərində öz qələbələrini, özgə
ölkələrin istilası və tabe etdirilməsini əbədiləşdirmək istəyirdi. Üç dildə həkk
edilən kitabə (qədim fars, Babil və Elam dillərində) min sətirə qədər idi (orta
hesabla hərəsi 2 m) və mixi işarələrlə qazılmışdı. Relyefdə ən iri fiqur şah I
Daranın uzun, yaraşıqlı geyimdə olan təsviri idi. O, bir ayağı ilə yıxılmış əsiri
tapdalayır. Sahın arxasında onun iki silahlısı durub. Şahın önündə müxtəlif
geyimli, qolları arxadan bağlanmış əsirlər təsvir olunub. Relyefin yuxarısında allah
Ahura Mazda təsvir edilib. Relyefin tikintisi və kitabənin qazılması nisbətən az