Redaks ġya heyəTĠ

24 

 

edilmiĢ,  1907  ilədək həmin vəzifədə çalıĢ mıĢdır. Fətəli  xan  Xoyski  1907 ildə  Gəncə quberniyasından 2-ci Dövlət 

dumasına  deputat seçilmiĢdir.  Dumanın  ic laslarında  müs əlman  deputatları  fraksiyası  adından  çar  hökumətinin  ucqarlardakı 

ayrı-seçkilik və köçürmə siyasətinə qarĢı kəskin çıxıĢlar et miĢdir.  Rusiyada nıilli və din i fərq lərə görə vətəndaĢların siyasi 

və mülki hüquqlarını  məhdudlaĢdıran qanunların ləğvinə dair  Dövlət dumasına təqdim edilmiĢ qanun layihəsini imza layan 

173 deputatdan biri də Xoyski olmuĢdur. 2-c i Dövlət  duması bura xıldıqdan sonra Xoyski Gəncəyə qayıt mıĢ, əvvəlcə da irə  

məh kə məsinin, sonra isə Tiflis məh kə mə pa latasının andlı ic lasçısı seçilmiĢdir.  

Fətəli xan  Xoyski 1913 ildə Ba kıya köçərək, Ģəhər dairə məh kə məsində andh iclasçı o lmuĢ, Bakının ictimai-mədəni 

həyatında,  xeyriyyə  cə miyyətlərinin  iĢində  fəa l  iĢtirak  et miĢdir.  Rusiyada  Fevral  inqilabından  (1917)  sonra  Ba kıda  

yaradılmıĢ  Müsəlman  Milli  ġurası  müvəqqəti  icraiyyə  ko mitəsinin  üzvü  seçilən  Fətəli  xan  Xoyski  həmin  ilin  aprelində 

Bakıda keçirilən Qafqaz müsəlmanları qurultayının təĢkilatçılarından və fəal iĢtirakçılarından olmuĢdur. 

1917 ilin  oktyabrında Ba kı Ģ əhər du masına seçkilərdə  müsəlman blo ku 10 mindən ço x səs almıĢ və bu blo ku tə msil 

edən  Fətəli  xan  Xoyski  du manın  s ədri  seçilmiĢdi.  Onun  rəhbərliyi  ilə   fəa liyyət  göstərən  Bakı  Ģəhər  du ması  

dövrdə bolĢevik  Ba kı  Sovetinin yeganə rəqibi  idi. 1918  il  fevralın  23-də Tiflisdə Cənubi  Qafqa zın qanunvericilik orqanı  

olan Zaqafqaziya seymi iĢə baĢladı. Sey mə Cənubi Qafqazdan Ümu mrusiya Müəssislər Məclisinə seçilmiĢ deputatlar daxil 

idi.  Sey min  Müsəlman  fraksiyasına  mənsub  44  deputatın  arasında  Fətəli  xan  Xoyski  də  vardı.  1918  ilin  aprelində  elan  

olunan  müstəqil  Zaqafqaziya  Federativ  Respublikası  hökumətində  Xoyski  xalq  maarifı  naziri  vəzifəsini  tutdu.  Məhz  bu 

vəzifədə olarkən Fetə li xan Xoyski Tiflisdə yaradılması qərarlaĢdırılmıĢ Avropa tipli universitetin Ba kıda aç ılması tə klifini  

irə li sürdü və sonralar bu iĢin həyata keçirilməsində miihüm rol oynadı (ba x, hə mç inin Bak ı Dövbt Universiteti). 

Cənubi  Qafqa zın  müs təqilliy inin   elanı  və   yeni  höku mət in  yaradılması  regiona  nə  da xili  və   nə  də   xa ric i  siyasət 

sahəsində heç bir yenilik gətirməd i. Zaqafqaziya k omissarlığında, sonra isə nazirliklərində fəaliyyət göstərən hər üç Cənubi 

Qafqa z  millətinin  nümayəndələri  mənafə  mü xtə lifliyi ü zündən vahid  mövqedə birləĢə bilməd ilə r.  Belə  bir Ģəraitdə gürcü 

nümayəndələri Zaqafqaziya federasiyasından çıxıb öz istiqlaliyyətlərini elan etmək qəranna gəldilər. (1918, 26may). 

Mayın  27-də  Sey min  azərbaycanlı  deputatları  fövqəladə  iclas  keçirərək,  ö zlərini  A zərbaycan  Milli  ġurası  elan 

etdilər.  Azə rbaycanın  idarəsini  ö z  ü zərinə  götürən  Milli  ġura  mayın  28-də  keç miĢ  Qa fqaz  caniĢininin  iqa mətgahında 

keçirilən  birinci  iclasında,  ətraflı  mü zakirələrdən  sonra,  Cənubi  Qafqazın  cənub-Ģərqində  Azərbaycan  Xalq 

Cü mhuriyyətinin  yarad ılması  və  Ġstiqlal  bəyannaməsinin  qəbul  olunması  haqqında  qərar  qəbul  etdi.  Azərbaycan  Milli 

ġurasının  üzvü  Fətəli  xan   Xoyski  yekdilliklə  Azərbaycan  Höku mətin in  sədri  seçild i  və  ona  Azərbaycan  Xalq 

Cü mhuriyyətinin  ilk  Höku mətini təĢkil etmək tapĢırıldı.  Xoyski elə həmin andaca öz höku mətin in tərkib ini elan etdi.  Bu 

Höku mətdə Fətəli xan baĢ nazir (rəisi-vüzəra) vəzifəsi ilə yanaĢı, daxili iĢlər naziri vəzifəsini də tuturdu.  

 

 

 

 

---

25 

 

 

Tiflisdə yeni müstəqil dövlətin yaradılması ilə əlaqədar təĢkilati tədbirləri həyata keçird ikdən və onu bütün dünyaya 

bəyan  etdikdən  (1918,  30  may)  sonra,  Azərbaycan  Milli  ġurası  və  Azerbaycan  Hökuməti  fəaliyyətini  bilavasitə öz ölkəsi 

ərazisində həyata keçirmək  məqsədilə  1918 il  iyunun 16-da  Gəncəyə  köçdü. Milli ġura və Azərbaycan Hö ku məti burada 

mürəkkəb  daxili  və  xarici  çətin liklərlə  üzləĢdi.  Xoyski  istefa  verdi.  Lakin  Milli  ġura  Höku mətin  təĢkilin i  yenidən  ona 

tapĢırdı.  Mü xtəlif  partiyaların  nü mayəndələrindən  təĢkil  o lunmuĢ  yeni  hoku mətdə  Xoyski  baĢ  nazir  vəzifəsi  ilə  yanaĢı, 

ədliyyə  naziri  vəzifəsini  də  tutdu.  Yeni  Höku mət  proqramı  ilə  çıxıĢ  edən  Xoyski  bild irdi  ki,  A zərbaycanın  azad lığ ı  və 

istiqlaliyyəti uğrunda mübarizə onun Höku mətin in baĢlıca və zifəsi olacaqdır. 

Azərbaycan  Milli  ġurası  1918  il  17  iyun  tarixli  ic lasında  özünün  buraxılması,  bütün  qanunvericilik  və  ic ra 

hakimiyyətinin Azə rbaycan müvəqqəti hökumətinin əlində cəmləĢdirilməsi haqqında iki  mühü m qətnamə qəbul etdi. Milli 

ġuranın buraxılması haqqındakı birinci s ənəddə göstərilird i  ki, həm daxili, həm də  xarici siyasət sahəsində Azərbaycanda 

yaranmıĢ  ağır  vəziyyəti  nəzərə  alaraq,  A zərbaycan  Milli  ġurası  bütün  hakimiyyəti  Fətəli  xan  Xoyskinin  sədrliy i  ilə 

yaradılmıĢ  Höku mətə həvalə edir və ona tapĢırır  ki, öz hakimiyyətini qısa  müddətdə çağırılacaq Müəssislər Məclisindən 

baĢqa heç kimə güzəĢtə getməsin. 

Fətəli xan Xoyskinin  baĢçılıq etdiy i Höku mət in hüquq və vəzifə lərindən bəhs edən ikinci sənəddə qeyd olunurdu ki, 

Azərbaycan Höku məti Azə rbaycanın istiqlaliyyətini və siyasi a zadlıqla rı ləğv edə bilmə z, aqrar və d igər bu kimi  mühüm 

inqilab i əhə miyyətli qanunları dəyiĢməyə  Höku mətə səlahiyyət verilmir; qalan  məsələlərdə  Höku mətə bütün hüquqlardan 

istifadə  et mə k  səlahiyyəti  verilird i.  F.x.Xoyski  Höku məti  alt ı  aydan  gec  olmayaraq  Müəssislər  Məclisini  çağırmalı  idi. 

Be ləliklə, müstəqil Azə rbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk addımlarını at mağa baĢladığı son dərəcə ağır da xili və beynəlxa lq 

Ģəraitdə qanunverici və icra hakimiyyətinin əsas ağırlığ ı Xoyskinin üzərinə düĢdü. 

Fətəli  xan  Xoyskin in  ikinci  Höku məti  Gəncədə  ço x  çətin   və  mürə kkəb  bir  dövrdə  fəa liyyətə  baĢladı.  Ya ran mıĢ 

mürəkkəb Ģəraitdə  Höku mət,  ilk növbədə, dövlət aparatının təĢkili  iĢini davam etdirdi, əsas diqqəti Nazirlər ġurasın ın və 

ayrı-ayrı nazirliklərin idarə aparatların ın yaradılmasına yönəltdi. 

Xoyski  Hö ku mətinin  Gəncədə  ilk  tədbiri  iyunun  19-da  bütün  Azərbaycanda hərbi  vəziyyətin  elan  edilməsi  o ldu. 

Azərbaycanın  dövlət  müstəqilliyin i  müdafiə   edəcək  ordunun  yaradılması  iĢinə  baĢlandı  və  avqustun  11-də  hərbi 

mü kəlləfiyyət haqqında qanun qəbul edildi. Qanuna müvafıq olaraq, 19 yaĢına çatmıĢ vətəndaĢlar ordu sıralarına çağırıldı. 

Xoyski  Höku məti  iyunun  27-də  Azərbaycan  (türk)  d ilini  dövlət  dili  elan  etmiĢ,  iyu lun  15-də  daĢnakların  Azərbaycan 

xalq ına  qarĢı  törətdikləri  soyqırımı  vəhĢiliklərini  aĢkara  çıxarmaq  məqsədilə  Fövqəladə  Təhqiqat  Komissiyası  yaratmıĢ, 

avqustun 30-da Gəncənin və Cəb rayıl 

 

 

 

 

 

---