Redaks ġya heyəTĠ
Yüklə 7,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XUDAVERDĠYEV
- XÜS US Ġ XĠDMƏT VƏ TƏHLÜKƏS ĠZLĠK ORQANLARI
- BaĢ Qərarg ahın kəĢfiyyat və əks-kəĢfiyyat bölməsi.
29
fəaliyyətini yüksək qiy mətləndirmiĢdir. Heydər Əliyevin 1995 il 18 dekabr tarixli s ərəncamı ilə Fətəli xan Xoyskinin anadan olmasının 120 illiy inin təntənəli surətdə qeyd olunması üçün geniĢ heyətdə təĢkilat ko mitəsi yaradılmıĢdı. Onun diqqət və qayğısı sayəsində Tiflisdə Fətəli xan Xoyskin in mə zarı ü zərində xatirə abidəsi ucald ılmıĢdır. Əd.: Fətəli xan Xoyski: həyat və fəaliyyəti (sənəd və materia lla r), B., 1998; Azə rbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Qasımov M., Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Xa rici ĠĢlər Nazirliy inin Ģəxsi heyəti, B., 2002; Q a s ımlı M., Hüseynova E., A zərbaycanın xarici iĢlər nazirləri, B., 2003; Seyidzadə D., A zərbaycan XX əsrin əvvəllərində: müstəqilliyə aparan yollar, B., 1998; Сеидзаде Д., Азербаиджанские депу таты в Государственнои Думе России, Б., 1991.
(22.9.1869, Gəncə - 7.12.1955, Ġstanbul) - Azə rbaycan milli istiqlal hərə katının fəa l iĢtira kçılarından biri. Hərbç i, pod- polkovnik. Genera l-leytenant Ġsgəndər xan Xoyskin in oğlu, Fətəli xan Xoysk inin böyük qardaĢıdır. Rusiya-Yaponiya müharibəsində hərbi mü kafatla ra lay iq görülmüĢdür. Bir müddət 261-ci ġamaxı olmuĢdur. Gəncə du masının və Ģəhər idarəsinin ü zvü seçilmiĢdir. 1918 il mayın 28-də Tiflisdə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin elan o lun ması xəbərin i Gəncə ca maat ına ilk çatdıran Hüseynqulu xan olmuĢdur. ġəhərdə ə min-a man lığ ın bərqərar olunmasında, Ələ kbər bəy Rəfıbəyli və onun oğlu Xudadat bəylə birlikdə, Hüseynqulu xan da böyük zəh mət çəkmiĢdir. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə bir müddət Gəncə Ģəhər qubernatorunun müavin i iĢləmiĢdir. Gəncə üsyanının (1920) fəal iĢtirakçısı o lmuĢ Hüseynqulu xan üsyan yatırıld ıqdan sonra tüğyan edən bolĢevik təqibindən qurtulmaq üçün böyük məĢəqqətlə ölkədən çıxa bilmiĢdi. Həyat yoldaĢı ġirinbəyim xan ımı, oğlan ları Zah id xan və Ġsgəndər xanı, qızları Valiyyə və Samini yalnız bir ildən sonra gözlənilməz təsadüf nəticəsində Ġstanbulda tapmıĢdı. PolĢanın rəhbəri marĢal Yu zef Pilsudskinin dəvətilə bir müddət PolĢada yaĢasa da, yenidən Ġstanbula, ailəsinin yanına qayıtmıĢ, 1925 ildən sonra Atatürkün göstəriĢi ilə oğlu Ġsgəndər xanla birlikdə hərb i məktəblərdə tərcü məçi kimi çalıĢ mıĢdır. Türkiyədəki azərbaycanlı mühacirlər arasında böyük nüfuz sahibi olan Hüseynqulu xanın ev ini onların hamısı "ata evi" adlandırırdı. O, Ġstanbulda, Xəlil bəy Xasməmmədov, Nağı ġey xzamanlı, Məmmədsadıq Aran, Valiyyə xanım Kazımbəy li, ġirinbəyim xanım və digər 12 qərib azərbaycanlının da uyuduğu "Fəri köy" qəbiristanlığında dəfn olunmuĢdur .
tirakçılarından biri. General-leytenant Ġsgəndər xan Xoyskinin oğlu, Fətəli xan Xoyskinin kiçik qardaĢıdır. 1918 ilə qədər hüquq-mühafizə orqanlarında fəaliyyət göstərmiĢdir. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə F.x.Xoyskinin təĢkil etdiyi 1-c i və 2-ci Höku mət kabinələ rində iĢlər idarəsinin müd iri, sonralar is ə himayədarlıq naziri vəzifə lərində çalıĢmıĢdır. Azərbaycanda Sovet häkimiyyəti qurulduqdan sonra R.x.Xoyski Azə rbaycan Sovet Sosialist Respublikası Ali Ġqtisad ġurası rəyasət heyətinin katibi, kooperativ hüququ məsələləri ü zrə hüquqĢünas və s. vəzifələrdə iĢləmiĢdir. Sonralar Moskvaya köçmüĢ və orada vəfat edərək, Novədeviçye qəbiristanlığında, qaynı, mühəndis Ġ.Yutkeviçin yanında dəfn edilmiĢdir.
Cəmiyyətinin Xəbərləri, 4-cü buraxılıĢ, B., 2003.
Cü mhuriyyəti Parlamentinin xüsusi qərarına (bax Xaricə təhsil almağa göndərilən azərbaycanlı tələbələr haqqında qərar) əsasən, dövlət hesabına ali təhsil almaq üçün xaricə göndərilmiĢ tələbələrdən biri. 1-ci Bakı kiĢi gimnaziyasını bitirmiĢdi (1919). Parlamentin 1919 il 1 sentyabr tarixli qərarına əsasən, təhsilini kənd təsərrüfat ı sahəsində davam etdirmək üçün Bonn (Alman iya) Ġnstitutuna göndərilmiĢdir. A zərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra xaricdə dövlət hesabına təhsil alan a zərbaycanlı tələbə lərin vəziyyətini öyrənən Azər
30
baycanlı Tələbələr İttifaqının 1923-25 illər üçün məlu matında onun təhsilin in bitməsinə 6 ay qaldığ ı göstərilirdi. Sonrakı taleyi haqqında məlu mat aĢkar olun mamıĢdır. XÜS US Ġ XĠDMƏT VƏ TƏHLÜKƏS ĠZLĠK ORQANLARI, Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin xü s u s i x i d mə t və t ə h l ü k ə s i z l i k o r q a n l a r ı -A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti ə ra zisində dövlət əleyhinə tə xribatların qarĢısını almaq, düĢmən in casusluq fəaliyyətini aĢkarlamaq, ö lkənin maraqlarına uyğun məlu matların toplanması iĢlərini həyata keçirmə k üçün yaradılmıĢ kəĢfiyyat, əks-kəĢfiyyat və təhlükəsizlik quru mları. Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin dövlət müstəqilliy inin qorun ması, əra zi bütövlüyünün təmin edilməsi üçün ölkənin hərbi və daxili iĢlər nazirliklərinin üzərinə böyük vəzifələr düĢürdü. Böyük dövlətlərin Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda maraqlarının toqquĢması da gənc Cümhuriyyətin möhkə mlən məsinə mane olurdu. Hə min dövrdə keçmiĢ Rusiya imperiyasının bütövlüyünü qoruyub-saxlamağa çalıĢan Denikin ordusu, bolĢeviklər və onların birbaĢa himayəsi ilə əzəli Azərbaycan torpaqları hesabına "Böyük Ermənistan" dövləti yaratmağa can atan erməni bolĢevik-daĢnakları da A zərbaycana qarĢı böyük təhlükə yaradan qüvvələr id ilər. Belə mürəkkəb daxili və beynəlxalq Ģəraitdə ö lkədə ordu quruculuğu ilə yanaĢı, xüsusi xid mət və təhlükəsizlik orqanların ın yaradılması da gənc Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qarĢısında olduqca vacib vəzifə kimi dururdu. BaĢ Qərarg ahın kəĢfiyyat və əks-kəĢfiyyat bölməsi. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamenti 1919 il fev ralın 25-də "Hərbi na zirliy in Ģtatları haqqında" qanun qəbul etdi. Qanunda Hərbi Nazirliyin 38 isti-qa mət ü zrə Ģtatları təsdiq olunmuĢdu. Nazirliy in general-kvartirmeyster idarəsin in nəzd ində kəĢfiyyat və əks-kəĢfiyyat bölməsinin yaradılması da nəzərdə tutulmuĢdu. 1919 il mart ın 28-də hərbi nazir, general-leytenant Səməd bəy Mehmandarovun əmri ilə Azə rbaycan Ordusu BaĢ Qərargahının general-kvartirmeyster idarəsində kəĢfiyyat və əks-kəĢfıyyat bölməsi yaradıldı. Genera l-kvartir- meyster idarəsinin tapĢınqlar üzrə ober-zabiti, kornet (Azər-baycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə süvari hissələrdə ilk zabit rütbəsi) Ağalarov kəĢfiyyat və əks-kəĢfıyyat bölməsinin rəisi təyin edildi. Bölməyə 28 Ģtat vahidi verilmiĢdi: rəis, onun köməkçisi, kargüzar, 23 nəfər əməliyyat iĢçisi. Bölmənin rəisi alay ko mandiri, kö məkçilərin vəzifəsi isə batalyon komandiri vəzifəsinə bərabər tutulurdu. Ġlk va xt lar bölmədə 12 nəfə r xid mət edird i. Yeni fəa liyyətə baĢlamıĢ bölmə ölkədə kəĢfiyyat və əks-kəĢfiyyatın tə minatına məsuliyyət daĢıyırdı. BolĢeviklər, erməni-daĢnak casusları, denikinç ilə r və s. barədə toplanmıĢ ə mə liyyat mə lu matları Hə rbi Na zirliyin rəhbərliy inə, eləcə də Azərbaycan Höku mətinə təqdim olunurdu. Hə min mə lu matla r ölkənin mü xtə lif əra zilərini, hərb i birləĢ mələ rin dislokasiya yerlərini əhatə cdirdi. Bölmənin əməkdaĢları martda xüsusi əməliyyat planı əsasında Azərbaycan Ordusunda xid mət edən 15 nəfər denikinçinin casusluq fəaliyyətini ifĢa etmiĢdilər. Həmin ayda daha bir casus Ģəbəkəsinin üstü açılmıĢdı. Əks-kəĢ- fıyyatçılar Gəncədə Smıslova soyadlı qadın ı həbs etmiĢdilər. AraĢdırma nəticəsində bir ço x mühüm məsələlər ü zə çıxmıĢdı. BaĢ qərargahın əməkdaĢı ÇernıĢov, onun arvadı və 10-a qədər hərb i qulluqçu Cü mhuriyyət əley -hinə iĢ apardıqlarına görə yaxalan mıĢdılar. Çern ıĢovun yaĢadığı mən zildə axtarıĢ zaman ı A zərbaycanda ictimai-siyasi və iqtisadi vəziyyətlə bağlı gizli bolĢevik təĢkilat ının fəa liyyəti, Azə rbaycan Ordusunun durumu barədə Den ikinə ünvanlanmıĢ çoxlu sayda agentura məlu mat ı tapılmıĢdı. 1919 il ma rtın 29-da hərbi nazir Sə məd bəy Mehmandarov casus təĢkilatın üzv lərinin tutulması barədə daxili iĢlər naziri Xəlil bəy Xasməmmədova Gəncə Ģəhərindən Bakıya məktub göndərmiĢdi. 1919 il apre lin 5-də Azərbaycan Ordusunun Bakıya gə liĢi üçün müəyyən hazırlıq iĢləri görülməsi tələb o lunurdu. Milli Ordunun paytaxta gəliĢi ilə bağlı hər cür tə xribatla rın törədiləcəyi istisna edilmird i. A zərbaycan Ordusu BaĢ Qərargahın ın rə isi genera l-leytenant Məmməd bəy Sulkeviç in A zərbaycan qoĢunlarının Gəncədən Ba kıya gəlməsi ilə əlaqədar əks-kəĢfiyyat iĢinin təĢkilinə dair daxili iĢlər nazirin in müavini general-mayor Sad ıq bəy Ağabəyova məktubuna əsasən, əks-kəĢfiyyat bölməsin in əməkdaĢı yasavul Yusupov Daxili ĠĢlər Nazirliyin in cinayət axtanĢı Ģöbəsinin əməkdaĢları ilə birlikdə bu və zifəni yerinə yetirmək üçün Bakıya e za m o lunmuĢdu. Əks -kəĢfiyyat iĢinin dü zgün təĢkili, yasavul Yusupovun və axtanĢ polisinin qarĢılıqlı fəa liyyəti sayəsində Azərbaycan milli hərb i hissələri Ba kıya heç bir narahatlıq keçirilmədən daxil olmuĢdular. Bölmənin kəĢfıyyatçıları da Öz iĢlərini yüksək səviyyədə qurmağa çalıĢırdılar. Hərb i nazir S.Mehmandarov Azər- baycan Xalq Cü mhuriyyəti Nazirlər ġurasının sədrinə 2 aprel 1919 il 1556 saylı məlu matında kəĢfiyyatm vəzifələrin i belə Ģərh edirdi: "DüĢmən haqqında mü mkün olan məlu matları toplamaq, xaricdə hərbi agentura yaratmaq...". Gənc respublikanın ordu quruculuğu məcrasına düĢdükcə xa ric i kəĢfiyyat proble minə də xüsusi diqqət yetirilməsinə baĢlanmıĢdı. Tiflisdə Azərbaycan diplo matik missiyasında hərbi attaĢe vəzifəsinə təyin edilmiĢ polkovnik Mə mməd bəy Əliyev, əslində, həm də kəĢfiyyatçı funksiyas ını yerinə yetirird i. BaĢ qərargahdan ona Ģifrteleqra m vasitəsilə mü xtəlif tapĢırıq lar ve rilirdi. M.Əliyevin Tiflisdən göndərdiyi əməliyyat məlu matları olduqca qiy mətli idi. Ermənistandakı diplo matik nümayəndəlikdə hərbi attaĢe vəzifəsində çalıĢan olmadığ ından, orada da kəĢfiyyat iĢlərinin aparılması Hərb i Na zirlik rəhbərliyin in ə mrinə əsasən, M.Əliyevə tapĢırılmıĢ, Gürcüstan ordusunun BaĢ qərargahı ilə b irlikdə gizli kəĢfiyyat iĢlərin in aparılmasının təĢkili də ona həvalə olunmuĢdu. Aydın məsələdir ki, bu kəĢfıyyat iĢləri daĢnak Ermən istanının pozuculuq fəaliyyətinə qarĢı yönəldilmiĢdi. Bir sıra olduqca mühüm məlu matlar isə. BaĢ qərargaha məxfi qriflə birbaĢa Ermənistandan ötürülürdü. Bu mə lu matla r "ġahzadə Mə mməd" imzası ilə verilirdi.
Yüklə 7,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|