Redaks ġya heyəTĠ

53 

 

 

 

 

 

 

əhalinin   sayı  115155  nəfər  o lmuĢdu.  Bunun 

nəticəsində əhali arasında azərbaycanlıların sayı aza laraq 

71,3% -dən 43,3%-ə  düĢmüĢ, ermənilərin sayı isə artaraq 

28,7% -dən 56,7%-ə  çat mıĢdı. 

1840  il  10  apre l  qanununa  əsasən,  "Ermən i 

vilayəti" ləğv edilmiĢ, onun tərkibinə da xil olan  Ġrəvan və 

Naxçıvan  əyalətləri  qəzaya  çevrilərək,  Gü rcü-Ġmereti 

quberniyasına  qatılmıĢdı.  Çar  I  Nikolayın  fərmanı  ilə 

1849  il  iyunun  9-da  keç miĢ  "Erməni  vilayəti"  və 

Aleksandropol  (Gü mrü)  qəzası  əsasında  Ġrəvan 

quberniyası 

yaradıldı. 

Bə zi 

inzibati-əra zi 

dəyiĢikliklə rindən  sonra  quberniya  Ġrəvan,  Aleksan-

dropol,  Eçmiəd zin,  Naxçıvan,  Novobayazid,  ġərur-

Dərələyəz,  və  Sürmə li  qəza larına  bölündü.  Ġrəvan 

quberniyasının ərazisi 23194,79 kv.verst (1 verst = 1,0668 

k m)  idi.  1917  il  Qafqaz  təqvimin in  mə lumat ma   görə, 

quberniyada 1120242 nəfə r əhali yaĢayırdı. Hər k v.verstə 

48,3  nəfər  düĢürdü.  Quberniya  əhalisinin  589125  nəfə ri 

(52,6%)  kiĢi,  531117  nəfəri  (47,4%)  qadın,  1014868 

nəfəri  (90,6%)  yerli  sakin lər,  105374  nəfə ri  (9,4%) 

müvəqqəti  yaĢayanlar  idi.  Çarizmin  Ġrəvan  quberniyası 

əhalisinin etnik tərkibin i ermənilərin xeyrinə dəyiĢdirmək 

siyasəti  Türkmənçay  müqaviləsindən  sonra  ardıcıl 

surətdə 

həyata 

keçirilmiĢdi. 

Ermənilərin 

Ġrəvan 

quberniyasına köçürülməsi 1877-78 illər  Rusiya-Türkiyə 

müharibəsi  dövründə,  19  əsrin   90  illərində  və  20  əsrin 

əvvəllərində  də  ardıcıl  o laraq  davam  etdirilmiĢdi.  Bütün 

bunlara baxmayaraq, Ġrəvan quberniyasında azərbaycanlı 

əhalinin  xüsusi  çəkisi  həmiĢə  yüksək  olmuĢdur.  1917  il 

Qafqa z  təqviminin   mə lu matına  görə,  100  ildən  ço x  da-

vam edən soyqırımla rına və deportasiyalara baxmayaraq, 

azərbaycanlıların sayı  373582 nəfər (33,35%)  idi.  Ermə-

nilərin  sayı  isə  qeyd  olunan  köçürmələr  nəticəsində 

669871  nəfərə  (59,8%)  çatdırılmıĢdı.  Ġrəvan  quberniya-

sındakı  5 Ģəhərin  (Aleksandropol, Na xç ıvan, Novobayazid, Ordubad, Ġrəvan) birlikdə əhalisi  132559 nəfər (11,83%)  idi.  

Əhalinin qalan hissəsi - 967683 nəfər (88,17%) isə qəzalarda, o  cü mlədən Ġrəvanda (154331 nəfər), Naxçıvanda (122208),  

Sürməlidə (104791), ġərur-Dərələyəzdə (90250) yaĢayırdı. Azərbaycanlılar bütün Ģəhər əhalisinin 18,9%-ni (25044 nəfər),  

qəzaların əhalisinin isə 35,3% -ni (348538 nəfə r) təĢkil edird i. 

Ġrəvan  quberniyasının  iqtisadiyyatında  əsas  yeri  kənd  təsərrüfatı  tuturdu.  Quberniya  torpaqlarının   70,1%-i  xəzi-

nəyə,  25,6%-i  mü lkədarlara  mə xsus  idi.  Birinc i  dünya  müharibəsi  nəticəsində  yaranmıĢ  Ģəraitə  görə  (iĢ  heyvanlarının  

səfərbərliyə a lın ması, əhalinin a rxa  cəbhə iĢlərinə cəlb ed ilməsi və i.a.) əkin sahələri üçdə bir qədər aza lmıĢdı. 

Ġrəvan  quberniyası  Qq fqaz  cəbhəsi  və  Qafqaz  ordusunun  yaxın  arxa  cəbhəsi  idi.  Quberniyanın  Ġrəvan,  A lek-

sandropol, Naxçıvan və b. qəzalarında ehtiyat hissələr və könüllü dəstələri yerləĢdirilmiĢdi. 

Fevral  inqilab ı  (1917)  nəticəsində  çarizmin  devrilməsi  xəbəri  Ġrəvan  quberniyasına  martın  əvvəllərində  çatdı. 

Quberniyada  Müvəqqəti  hökumətin  yerli  hakimiyyət  orqanlarının  formalaĢdırılmasına  baĢlandı.  Martın  14  (27)-də  təĢkil 

olunan Quberniya Ġcraiyyə Komitəsi özünü Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsinin (rusca OZAKOM - Osobıy Zakavkazskıy Komitet) 

yerli  o rqanı  elan  etdi.  Qəzalarda  da  icraiyyə  ko mitələri  yaradıldı.  Müvəqqəti  hökumət  tərəfındən  Ġrəvan quberniyasına və 

qəzalara ko missarlar təyin edildi. 

Fevral  inqilab ından (1917) sonra Ġrəvan quberniyasında sovetlər də yaran mağa baĢladı. Martın  8  (21)-də A leksan-

dropolda  əsgər,  sonra  isə  fəhlə   deputatları  sovetləri  meydana  gəldi.  Hə r  iki  sovet  tezliklə   birləĢdi.  Ġrəvan  Ģəhərində  də 

martın 12 (25)-də əsgər, apreldə isə fəhlə deputatları sovetləri yarandı. Mart ayı ərzində Ġrəvan quberniyasının Ģəhərlərində 

sovetlər təĢkil olundu. Hə m Müvəqqəti höku mətin ye rli orqanlarında, hə m də sovetlərdə daĢnaklar üstünlüyü ələ a ldılar. 

1917 il sentyabrın sonlarında daĢnaklar Tiflisdə "Erməni milli müĢavirəsi" çağ ırdılar. MüĢavirədə erməni  milli Ģurası (sədr 

A.Aqaronyan)  təĢkil  ed ildi.  Ġrəvan  Ģəhərində  və  quberniyamn  qə za larında  da  milli  Ģurala rın   təĢkil  olunmasına  baĢlandı. 

Erməni  milli  Ģurası  Ġrəvan  quberniyasının  azə rbaycanlı  əhalisinə  qarĢı  soyqırım  siyas ətinin  hazırlan ması  və   həyata 

keçirilməsi,  Osman lı  imperiyasında  ermənilərin  pozuculuq  fəaliyyətinin  təĢkili,  Qafqaz  cəbhəsində  vuruĢmaqdan  ötrü 

erməni korpusunun komp - 

---

54 

 

lekt ləĢdirilməsi üçün tədbirlə r görməyə  baĢladı. Oktyabr çevriliĢindən (1917) sonra yaradılan Zaqafqaziya komissar-

lığı  [1917,  15  (28)  noyabr]  hakimiyyətini  Ġrəvan  quberniyasına  da  yaydı.  Ġrəvan  quberniyasında  da  Müəssislər  məclisinə 

(Rusiya)  seçkilərdə  daĢnaklar  və  saziĢçilər  qalib  gəld ilə r.  1918  ilin  10  (23)  fevralında  iĢə  baĢlayan  Zaqafqaziya  seymi 

Cənubi  Qafqazın  Rusiyadan  ayrılmasını  təsdiqlədi  (1918,  ma rt).  Zaqafqaziya  Demok ratik   Federativ  Respublikası  elan 

olunduqda (1918, 22 aprel) Ġrəvan quberniyası onun tərkibinə qatıldı. 

Rusiya  Sovet  Federativ  Sosialist  Respublikası  (RSFSR)  höku məti  Ġrəvan  quberniyası  və  Osmanlı  imperiyasında 

yaĢayan ermən ilərdən özünün siyasi  məqsədləri üçün istifadə etmək  xəttin i həyata keçirirdi.  1917 il dekabrın  17  (30)-da 

Millətlə rin   iĢləri ü zrə   xalq   ko missarlığ ında erməni iĢləri  üzrə  ayrıca  ko missarlıq  yaradılmıĢdı.  RSFSR  Xalq  Ko missarları 

Soveti 1917  il dekabrın  27-də (1918,11 yanvar) "Türk iyə Ermənistanı haqqında dek ret" qəbul etdi.  Rus hərbi hissələrinin 

Qafqaz  cəbhəsindən  geri  çağırılması  (1917,  dekabr-1918,  yanvar)  daĢnakların  mövqeyini  xeyli  gücləndird i.  Ġrəvan 

quberniyasında azərbaycanlılara  qarĢı soyqırımı daha da geniĢləndirild i. 

Zaqafqaziya seyminin dağılmasından sonra (1918,  26  may) daĢnaklar  1918  il  mayın 28-də Tiflisdə Erməni (Ararat) 

respublikasının yaran masını elan etdilər. Azərbaycan Milli ġurasının 1918 il 29 may tarixli iclasımn qərarına əsasən, Ġrəvan 

Ģəhəri  siyasi  mərkəz  kimi  ermənilərə  verild i  (bax  İrəvanın  ermənilərə  güzəşt  edilməsi).  Ermənistan  Respublikası  ilə 

Osmanlı  dövləti  arasında  bağlanmıĢ  1918  il  4  iyun  tarixli  Batum  müqaviləsinə  əsasən,  Sürməli  qəzası,  A leksandropol, 

ġərur, Eçmiədzin və Ġrəvan qəzalarının böyük bir hissəsi Osmanlı dövlətinə keçd i. Ġrəvan quberniyasmın  ərazisin in üçdə bir 

hissəsindən azı  Ermən istanın əlində qa ldı.  La kin  Birinci dünya müharibəsində Osmanlı dövlətinin  məğlubiyyəti [Mudros 

barışığı  (1918)]  onun  bu  torpaqlarda  möhkəmlən məsinə  imkan  verməd i.  Azərbaycanın  Xalq  Cü mhuriyyəti  də  Ġrəvan 

qubeniiyasının tərkib inə da xil o lan əra zilə rində hakimiyyətinin bərqərar ed ilməsində çətinliklərlə ü zləĢdi.  Bundan istifadə 

edən  daĢnak  hökuməti  Ġrəvan  quberniyas ında  geniĢ  miqyas lı  soyqırımı  həyata  keçirdi.  1917  ilin  fevralından  1918  ilin 

martına  qədərki  dövrdə  Ġrəvan  quberniyasında  200  azərbaycanlı  kəndi  dağıdılmıĢ,  135  min  nəfərdən  ço x  əhali  doğma 

torpaqlarından qovulmuĢ və ya  məhv ed ilmiĢdi. Erməni (Ararat) respublikası qurulduqdan sonra azərbaycanlılara qarşı 

soyqırımı  dövlət  siyasətinə  çevrildi.  Amerika  alimləri  Castin  və  Karo lin  Makkertilərin  məlu matıma  görə,  qarĢıdurmanın 

sonunda (1920 il nəzərdə  tutulur) Ġrəvan quberniyasında 180000 müs əlman, ya xud quberniyanın müsəlman  əhalisinin üçdə 

ikisindən ço xu ya öldürülmüĢ, ya da qaçqın düĢmüĢdü. 

---