Redaks ġya heyəTĠ
Yüklə 7,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ĠRƏVAN QƏZAS I
- Göy məscidin xaricdən görünüĢü
- ĠRƏVAN QUBERNĠYAS I
51
nin anatomiyasını əks etdirən ən qabarıq faktlardan birid ir. Əd.: Bayramov Ġ., Qərbi Azərbaycanın türk mənĢəli toponimləri, B., 2002; Budaqov B., Q e y b u lla y ev Q., Ermənistanda Azərbaycanın mənĢəli toponimlərin izah lı lüğəti, B., 1998; Mə mmədov Ġ., Tariximiz, torpağımız, taleyimiz, B., 2002; Акопян Т.Х., Очерки истории Еревана, Ер., 1977; Кавказкий календарь на 1917; Шопен И., Ис торический памятник состаяние Армянской области в эпо ху ее присоединения к Российской империи, СПБ, 1852. ĠRƏVAN QƏZAS I - İrəvan quberniyası tərkibində in zibati-ərazi vahid i. Çar Rusiyası Naxçıvan və Ġrəvan xanlıqlarını iĢğal etdikdən sonra onların əraziləri əsasında "Erməni v ilayəti" (1828, 21 mart) yaratdı. Bununla Rusiya Qərb i Azərbaycan ərazisində gələcək erməni dövlətin in əsasını qoydu. Türkiyədon və Ġrandan ermənilər kütləvi surətdə yenicə yaradılmıĢ Erməni v ilayətinə köçürüldülər. 1840 il 10 aprel qanunu əsasında "Erməni vilayəti" ləğv olundu. Naxçıvan və Ġrəvan vilayətləri qəzalara çevrildi və yeni yaradılmıĢ Gü rcü-Ġmercti quberniyasının tərkibinə qatıldı. Lakin belə bir inzibati- ərazi bölgüsü də uzun müddət davam etmədi. 1849 il iyunun 9-da keçmiĢ "Erməni vilayəti" və Aleksandropol qəzasının əraziləri əsasında Ġrəvan quberniyası təĢkil edildi. Həmin quberniyanın təĢkili ilə əlaqədar olaraq, sahəsinə görə əvvəlki Ġrəvan xanlığı ərazisinə uyğun gələn Ġrəvan qəzasının (1840-49) ərazisində dəyiĢiklik edildi və o yeni yaradılmıĢ Ġrəvan quberniyası qəzala rından birinə çevrild i. 1917 il Qa fqaz təqviminin məlu mat ına görə Ġrəvan qəzasın m əra zisi 2724,30
yaĢayırdı. Onların 82680 nəfəri (53,57%) kiĢi, 71651 nəfəri (46,43%) qadın, 148791 nəfəri yerli sakin, 18992 nəfəri müvəqqəti yaĢayanlar idi. Ġrəvan qəzasın ın əhatə etdiyi ərazilərdə, butövlükdə, quberniyanın ərazisində olduğu kimi, tarix boyu azərbaycanlılar yerli ohali olmuĢ və üstünlük təĢkil et miĢlə r. La kin Ġrəvan xanlığın ın Rusiya tərəfındən iĢğalından sonra (1827, 1 oktyabr) çarizmin erməniləri məqsədyönlü Ģəkildə bu Azərbaycan torpaqlarına köçürməsi nəticəsində əhalinin etnik tərkibində onların sayı süni surətdə artırılmağa baĢladı. Bununla belə, 1917 ilə olan məlu mata görə, Ġrəvan qəzasında azərbaycanlılar tə xminən 74175 nəfər (48,1%), er- mən ilə r 69710 nəfə r (45,21%) təĢkil edirdi. Burada qəza idarə sistemi (mərkə zi Ġrəvan Ģəhəri) fəaliyyət göstərirdi. Azərbaycanlı kənd ic mala rına kənd xuda, kov xa , yüzbaĢı, c rmən i kənd ic ma larına is ə mə liklər baĢçılıq ed ird ilə r. Ġrəvan qəzasında kənd təsərrüfatı üstün yer tuturdu. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti yarandıqdan sonra (1918, 28 may) Ġrəvan qəzasında birinci, üçüncü və dördüncü polis sahələrinin bir hissəsini öz əraziləri sırasına daxil et miĢdi. DaĢnakla r tərə fındən Ermənistan Respublikasının elan edilməsi (1918, 28 may ) və Azə rbaycan Milli ġu rasının Ġrəvanı ermənilərə gü zəĢtə getməsi (ba x İrəvanın ermənilərə güzəşt
da geniĢlənmiĢ olan soyqırımları dövlət siyasətinə çevrildi. Ermən i-daĢnak höku mətinin azərbaycanlılara qarĢı həyata keçirdiyi soyqırım siyasətinə ən çox məru z qalan bölgələrdən biri Ġrəvan qəzası oldu. Qərbi A zərbaycanın (müasir Ermənistan Respublikasının ə ra zisi) tarixi coğrafıyasına dair tədqiqatlarda keç miĢ
52
Ġrəvan qəzasına daxil olan yaĢayıĢ məskənlə rinin tarixi, o cü mlədən 1918-20 illərdə ermən i-daĢnak höku mətin in azərbaycanlılara qarĢı soyqırım siyasəti hərtərəfli araĢdınlmıĢdır. Hə min
araĢdırmaların nəticələrinə görə, 1918-20 illərdə Qə mə rli (indiki ArtaĢat) rayonunda 20 minə ya xm a zə rbaycanlı qırılmıĢ və doğma yurd-yuvalarından qovulmuĢ, 1915-18 illə rdə Ġran və Türkiyədən gəti-rilmiĢ ermənilər həmin
a zərbaycanlı kəndlərində yerləĢdirilmiĢdi. Nəticədə, 1922 ildə
ermənilərin sayı 2000-dən artaraq, 22479 nəfərə çatmıĢ, a zərbaycanlılann sayı isə 20 min nəfərdən a zala raq, 7328 nəfərə en miĢdi. Axta (1959 ildən Hra zdan), Vedi (1968 ildon Ararat), Zəngibasar (1937-53, 1969 ildən Masis),
Kotayk (1961
ildən Abovyan) rayonların ın əhalisi də dəhĢətli soyqırımlarına məru z qalmıĢdılar. Ġrəvan qəzasının onlarla qədim Azə rbaycan kəndi ermən ilə r tərəfindən viran edilərə k, yerlə -yeksan olunmuĢ, əhalisi isə qırılmıĢ, yaxud qovularaq doğ ma torpaqlarından çıxarılmıĢdı. Bütün bu Azərbaycan kəndlərin in əra zilə rinə ermən ilə r yerləĢdirilmiĢdi. Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Hö ku mətin in ermən i daĢnaklarının Ġrəvan qəzasının əhalisinə qarĢı törətdikləri soyqırımı cinayətlərinin qarĢısını almaq üçün göstərdiyi bürün cəhdlər nəticə verməmiĢdi. Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra (1920, 29 noyabr) Ġrəvan qəzasının inzibati-ə ra zi bö lgüsündə erməni əhalinin mənafeyinə yönəlmiĢ dəyiĢikliklər həyata keçirilmiĢ, Sovet Sosialist Respublikaları Ġttifaqında (SSRĠ) tətbiq edilən rayonlaĢdırma prosesində Ġrəvan qəzası ləğv olunmuĢdu. Eyni za manda, azərbaycanlıla rın keç miĢ Ġrəvan qəzasına daxil olan rayonlardan deportasiyası intensiv surətdə və müntəzəm o laraq davam etdirilmiĢdi. 1948-53 illər deportasiyası, xüsusilə, 1980 illərin sonlarında Ermən istanın Azərbaycana qarĢı hərbi təcavüzü nəticəsində soydaĢlarımızın dədə-baba torpaqları olan Qərb i A zərbaycandan qovulması baĢa çatdırıld ı. Ermən istan hökuməti azərbaycanlılara qarĢı soyqırımı və deportasiya siyasəti ilə yanaĢı, onlara mə xsus olan tarixi yer adla rın ı da kütləvi surətdə dəyiĢdirmiĢ, qədim tarixi abidə ləri vandalcasına məhv etmiĢdir. Ġlk mənbələr, o cü mlədən arxiv sənədləri bunu təsdiq edir.
B.,1995; Историческая география Западного Азербаиджана, Б., 1998.
torpaqlarında mövcud olan inzibati ərazi vahidi. Qədim A zərbaycan torpağı olan Ġrəvan bölgəsində Səfəvilər dövründə (16 əsrin 1-ci yarısı) Çu xu rsəd, yaxud Ġrəvan bəylərbəyiliy i yaradılmıĢdı. Osman lı-Səfəvi müharibələri zamanı Ġrəvan bölgəsi iki dəfə (16 əsrin sonları və 18 əsrin 20-ci illərində) Os manlı imperiyasının tərkibinə qatılmıĢdı. Osmanlılar onların hakimiyyəti a ltına keçən Ġrəvan əyaləti barədə iki dəfə mə lu mat xara kterli dəftərlər tərt ib et miĢdilər. 1728 il Müfəssəl dəftərinə görə, Ġrəvan əyalətində aĢağıdakı inzibati ə ra zi vahidləri vard ı. Ġrəvan Ģəhəri, Qırxbulaq, Karpi, Maku, Xın zirək, Karni, Vedibasar, Dərə-ç içək, Abaran, Göycə, Məzrə, Sürmə li, Ġğdır, Ara lıq, ġərur, Sədərək, Zərzə min nahiyələ ri, ġuragöl və Na xçıvan sancaqları. Sonrala r Çu xu rsəd bəylərbəyiliyi ə razisində Ġrəvan və Na xç ıvan xanlıqla rı meydana gəld i. Məlu m olduğu kimi erməni H. ġah xatunyanın tərtib etdiyi siyahıda (1441-dən 1828 ilədək) Ġrəvanda hökmranlıq etmiĢ 49 azərbaycanlı hakimin ad ı çə kililmiĢdir. Ġrəvanın 1827 ilin o ktyabrında çar Rusiyası tərəfındən iĢğalı və Türk mənçay müqaviləsilə (1828) xan lığ ın rəs mən Rusiyaya ilhaqından sonra vəziyyət dəyiĢdi. Çar I Nikolay ın [1825-55] fərman ına (1828, 21 ma rt) əsasən, Ġrəvan və Na xçıvan xan lıq ları əra zisində "Erməni vilayəti" yaradıldı. Xanlıqlar əya lətlər adlandırıldı. Ġrəvan əyalətində 15 mahal (Qırxbulaq, Zəngibasar, Karnibasar, Vedibasar, ġəru r, Sü rməli, Parçen is- Dərə kənd, Saatlı, Ta lin, Sey idli-A xsa xlı, Sərdarabad, Ka rnibasar, Abaran, Dərəç içək, Göycə) var idi. Ça r höku mət i iĢğal prosesində və Türkmənçay müqaviləsi imza landıqdan sonra, digər A zərbaycan torpaqları kimi, Ġrəvan əyalətinə də ermənilərin kütləvi Ģəkildə köçürülməsi p lanını həyata keçirdi. 1828-32 illə rdə apanlmıĢ ka me ral siyahıyaalmaya görə, köçkün ermən ilər nəzərə alın mazsa, Ġrəvan əyalətində 69948 nəfər yaĢayırdı. Onların 49875 nəfəri (71,3%) azərbaycanlı, 20073 nəfəri (28,7%) isə ermən i idi. 1826-28 illər Rusiya-Ġran müharibəsi və Ġrəvanın ruslar tərəfindən iĢğalından ka me ral siyahıyaalman ın keçirilməsinədək olan dövrdə, azərbaycanlılara qarĢı həyata keçirilən soyqırımları və onların bu torpaqlardan kütləvi surətdə deportasiyası nəzərə almarsa, iĢğala qədərki dövrdə azərbaycanlıların sayı daha çox idi. Ermənilərin kütləvi Ģəkildə Qə rbi Azə rbaycana köçürülməsi Ġrəvan əyalətin in etnik tərkib ini əsaslı Ģəkildə dəyiĢdirdi. Bu prosesdə Ġrəvan əyalətinə Ġrandan 23568 nofər, Türkiyədən 21639 nəfər (birlikdə 45207 nəfər) ermən i köçürülmüĢdü. Bu, köçürülmə ərəfəsindəki bütün əhalinin 90,64%-nə bərabər id i. Ermənilərin köçürülməsindən sonra əyalətdə
Yüklə 7,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|