Redaks ġya heyəTĠ
Yüklə 7,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ĠNGĠLTƏRƏ-ĠTALĠYA SAZĠġ Ġ
- "bizi ye ni istiqamət götürməyə, italyanlara doğru addımlamağa məcbur
- ĠNGĠLTƏRƏ NEFT ĠDARƏSĠ
42
suq-üd Dövlənin istefası Ġngiltərənin Ġrandakı rəs mi nü mayəndəliyini və Ġran höku mətini təĢviĢə saldı və onlar hərə- kata qarĢı birləĢdilər, azadlıq hərəkatı qan içində boğuldu. MüĢirüddövlənin baĢçılığı ilə təĢkil olun muĢ yeni kabinet xalqın qəzəbindən qorxaraq 1921 ilin fevralında müqavilənin ləğv olunduğunu elan etdi. Əd.: Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Həsənov C, Azərbaycan beynətxalq münasibətlər sistemində (1918-1920-ci illər), B., 1993; Musayev Ġ., Azərbaycanın xarici siyasəti (XX əsr), 3 hissədə, h. l [Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (mart 1917-aprel 1920-ci illər)] B., 2003; Иванов М.СОчерк истортт Ирана, M., 1952; История Ирана M., 1977.
qında saziĢ (1919, mart). Ġtalyanların Qafqaza cəlb edilməsi ideyası ilk dəfə 1919 ilin martında ingilislər tərəfindən irəli sürülmüĢdü. B.Britaniya höku məti bəyan etmiĢdi ki, ingilislərin Qafqazdakı missiyası müvəqqəti xarakter daĢıyır; onlar Qafqa z proble mlərinin Paris Sülh Konfransı tərəfındən həllinədək regionda asayiĢi qoruyub saxla maq üçün gəlmiĢlə r; ingilislər üçün aydın idi ki, Qa fqazın (o cü mlədən Azərbaycanın) ingilis imperiyasına qatılması mü mkünsüzdür; imperiyanın hüdudlarının geniĢləndirilməsinə deyil, yeni iĢğal olunan ərazilə rin ə ldə saxlan masına üstünlük verilməlidir; Qafqaz xalq larının münasibətlərindəki gərginlik onların idarəçiliyini çətinləĢdirə r; ABġ ilə Fransanın regiona buraxılmalarına və orada möhkəmlən mələrinə Ģərait yaradılması arzuolunmaz və yolverilməzd ir. Buna görə də ingilis qoĢunları Ġtaliya hərb i h issələri ilə əvəzlən məlidirlər. Yalnız bu cür əvəzlən mə Ġngiltərənin maraq ları və Yaxın ġərqdəki qüvvələr tarazlığ ı baxımından ingilislər üçün sərfəlidir. Ġtaliyanın Qafqazda ingilisləri əvəz etməsi Yaxm ġərqdəki mövcud qüvvələr nisbətini pozmu rdu. Digər tərəfdən, bununla Ġtaliyanın Paris Sülh Konfransından narazılığı da bir qədər aradan qaldırılırdı. Ġlk dövrlərdə Qafqaz barəsində ingilislərlə italyanla r arasında gizli aparılan danıĢıqlar Ġtaliya hökumət inin Qafqa zla bağlı hə m siyasi, həm də iqtisadi marağının olduğunu üzə çıxardı. Digər Avropa rəhbərləri kimi, Ġtaliyanın baĢ naziri Orlando da ermənipərəst siyasi xadim idi. Hətta o, dünya müharibəsi baĢa çatdıqda, Ermənistanın müstəqilliyini müdafıə edərək b ildirmiĢdi: " Ermən ilərə deyin ki, mən onların iĢini öz iĢim hesab edirə m". Ġngiltərə-Ġtaliya danıĢıq ları 1919 il martın 24-də BaĢ qərargahlar səviyyəsində ilkin saziĢin imzalan ması ilə nəticələndi. Gizli saziĢin Ģ ərtlərinə görə, Cənubi Qafqa zdakı ingilis ordusunun mövqeləri Ġtaliya ordusuna verilməli, italyanlar Batu m limanı vasitəsilə Qafqaza qoĢun çıxarma lı idi. Ermən ilə rin "Aralıq dənizinə ç ıxmaq" iddia ları, hə min dənizi "Ġtaliya gölünə" çevirmək istəyən Ġtaliya hökumət inin regionda mövqelərin in möhkə mlən məsinə xid mət et mə li id i. Lakin ilk dövrlərdə ingilis siyasi dairələri bu məsələdə yekdil deyild ilər. Qafqazın b ilicisi hesab edilən lord Corc Kerzon B.Britaniyanın xarici iĢlər naziri A.C.Balfura 25 mart tarixli məktubunda göstərirdi ki, Cənubi Qafqaz Ġtaliyanın "milli mənafeyinə" uyğun deyildir, on lar Qafqazda bolĢevizmə qarĢı dura bilməyəcəklər. O yazırdı ki, ita lyanların Qafqa z xalq ları arasında heç bir nüfuzu yo xdur, b iz oranı tərk etdikdən sonra hadisələrlə təklikdə ü z-ü zə dayandıqda onlar vəziyyətdən çıxa bilməyəcəklər. Lakin lo rd Kerzonun təklifı nəzə rə alın madı, ap relin 9-da Ġngiltə rənin hərbi Ģurası ma rtın 24-də imza lan mıĢ Ġngiltərə-Ġtaliya saziĢini bəyəndi. Mayın 10-da isə Britaniya ko mandanlığı ingilis hərbi Ģurasının Cənubi Qafqazdan çıxmaq qərarı barədə A zərbaycan və gürcü hökumətlərinə məlu mat verdi. Ġngilislərin Qafqaza (o cü mlədən A zərbaycana) dair mövqeyindəki dəyiĢikliklər və çağdaĢ Ģəraitin sərt tələbi (ġimal təhlükəsinə qarĢı möhkə m a rxa tapılması) "bizi ye ni istiqamət götürməyə, italyanlara doğru addımlamağa məcbur edirdi” (Ə.TopçubaĢov) Azərbaycan nümayəndə heyətinin baĢçısı bunu hə m də Azə rbaycanla bağlı b irtərəfli siyasətin yürüdülməsi və onun çox çətin anlaĢılan Ģəkildə meydana çıxması ilə əlaqələndirirdi. Azərbaycan və Gürcüstan hökumətlə ri ing ilislərin bu respublikala rın əra zisindən çıxmasına və onların italyanlarla əvəz ed ilməsinə ilk dövrlərdə etiraz edirdilər. Lakin mayın 10-da artıq Ġtaliyanın bir hərbi korpusu Batuma daxil olmuĢdu. 16-da Savoyalı Ģahzadənin rəhbərlik etdiyi fövqəladə Ġta liya missiyası, ondan az sonra is ə mayın 22-də polkovnik Melxio r Qabbanın baĢçılığı ilə hərb i ekspertlər qrupu Bakıya gəldi.
Musayev Ġ., Azərbaycanın xarici siyasəti (XX əsr), 3 hissədə, h.l [Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (mart 1917-aprel 1920-ci illər)], B., 2003.
ingilis iĢğal rejimi tərəfındən yaradılmıĢ quru m. Mudros barışığının (1918) Ģərtlərinə əsasən, Azərbaycan ingilislərin iĢğal zonasına daxil edilmiĢ və 1918 il noyabrın 17-də general To msonun baĢçılığ ı ilə ingilis qoĢunları Bakını zəbt etmiĢdi; bütün inzibati hakimiyyəti ələ keçirən ingilis ko mandanlığ ı Bakın ın iqtisadi həyatına da nəzarəti gücləndirdi. Ġngilislər A zərbaycanın, həmçin in bütün Cənubi Qafqaz iqtisadiyyatının ən mühüm sahələrini: neft sənayesini, bankları, nəqliyyatı, Bakı-Batu m neft kəmərini nəzarət altına aldılar. Neft uğrunda mübarizə Yaxın ġərqdə ingilislərin siyasətinə böyük təsir göstərirdi. Bakı, Ġran və Ġraqdakı neft mənbələ rinə yiyə lən mək üçün 1918-19 illərdə Ġngiltərədən ötrü əlveriĢli Ģərait yarandı. Ġngilis ko mandanlığ ı Bakını ələ keçirdikdən az sonra "Britaniya neft idarəsi"ni təĢkil etdi. Mayor Rulun rəhbərlik etdiyi idarə bu sahədə bütün iĢləri, xüsusən də neft məhsullarının ixracını niza mlayırdı. 1919 ilin avqustuna qədər ingilislər Ba kıdan 113,5 milyon manatlıq, 30 milyon puda q ədər neft aparmıĢdıla r.
Yüklə 7,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|