Redaks ġya heyəTĠ

41 

 

Ġdarənin ilk sərəncamlarından biri  Britaniya qərargahının  icazəsi olmadan neftin dəniz vasitəsilə  ixracın ın qadağan 

edilməsi idi. Qə rargahın sərəncamına keçən gəmilə r tə kcə yük və  sərniĢin daĢınması üçün deyil, xa lis hərb i məqsədlər üçün 

də  istifadə  olunurdu.  Xə zər  t icarət  donan-ması  gə milərinin  hərəkət  ma rĢrutlarını  ingilislər  müəyyən-ləĢdirirdi.  Onlar 

Fransaya və Ġtaliyaya duru yanacaq ixracına hər vasitə ilə  mane o lur, Bakı nefti üzə rində ö z inhisarçı mövqeyini saxla mağa 

ciddi səy göstərirdilər (ba x, hə mç inin İngiltərə neft idarəsi). 

Əd.: Azərbaycan tarixi, 3 cilddə,  c.3,  B., 1973; Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5,  B., 2001; Азербаиджанская Республика. Дакументы и материалы 

(1918-1920 гг.), Б., Юсифзаде С. З., Первая Азербаиджанская Республикиф: история, события, факты англоазербаиджаннских отношени Б., 1998. 

 

ĠNGĠLTƏRƏ-ĠRAN  MÜQAVĠLƏSĠ  (1919) - 1919 il avqustun 9-da Ġngiltərə və Ġran arasında Tehranda imzalan-

mıĢ  müqavilə.  Birinci  dünya  müharibəsi  zaman ı  Ġran  hərbi  əməliyyat  meydanlarından  birinə  çevrildi.  Ölkənin  Ģimalını 

Rusiya,  cənubunu  Ġngiltərə,  qərbini  isə  türk-a lman  qoĢunları  tutdu.  Rusiyada  Fevral  inqilabı  (1917)  Ġranın  da xili  və 

beynəlxa lq və ziyyətinə c iddi təsir göstərdi; Gilanda imperialistlərə  qarĢı cəngəlilə r hərə katı geniĢləndi. Oktyabr çevriliĢinin 

(1917) təsiri ilə Ġranda xa lq hərəkatının yeni yüksəliĢi baĢ verdi.  1918  ildə  RəĢt və Ən zəlidə yerli Ģuralar yarandı. ġura lar 

mürtəce  Ģah  hakimiyyətinə  və  müstəmləkəçilərə  qarĢı  mübarizə  aparan   cəngəlilərlə  əməkdaĢlıq  edirdilər.  Onlar  "Ġran 

iranlılar üçündür!", "Rədd olsun əcnəbilər!" və s. Ģüarlar  irə li sürürdülər.  Cəngəlilə r  RəĢtdəki  ingilis konsulu Maklarbin i, 

ingilis ĢahənĢah bankının Ģöbə müdiri Oksotu və ingilis kəĢfiyyatçı dəstəsinin kapitanı Noeli tutdular. Ġran lı fəh lələr Bakıda 

"Ədalət" partiyasını yaratdılar. Partiyanın təsiri Ġrana da yayıldı. 

Ġngilislər  rus  ordusunun  Ġrandan  çıxmasının  onların  iĢğalçılıq  planlarının  həyata  keçirilməsinə  əlveriĢi  Ģərait  ya-

radacağını güman edirdilər. Onlar Ġranın Ģimalında,  xüsusilə Cənubi Azərbaycanda baĢlanmıĢ istiqial hərəkatını boğmağa və 

ölkənin  d igər  bölgələrinə,  həmçinin  Hindistana  yayılmasının  qarĢısını  almağa  çalıĢırdılar.  Ġngilislər  ö zlərin in  iĢğalçılıq 

planlarını, alman və türk orduların ın guya Ġran, Əfqanısıan və Hindistan üçün törətdikləri təhlükənin qarĢısını almaq  pərdəsi 

altında həyata keçirirdilər. 

1918  ilin  əvvəlində  Ənzə lin i,  RəĢti,  Bakı  və  Tiflisi  tutmaq  üçün  Ġranın Ģima lına  general  Denstervillin  ekspedisiya 

qrupu, ölkənin Ģimal-Ģərqinə isə Zakaspi vilayətini ələ keçirmək tapĢırığı ilə general Mallensonun baĢçılığı ilə ingilis ordusu 

göndərildi. 

Ġran  əhalisi  ingilis  ordusunun  ġimali  Ġrana  müdaxiləsini  narazılıqla  qarĢıladı.  "Neytral  Ġrandan  əl  çəkin!"  Ģüarı  ilə 

ingilis  iĢğalçılarına  qarĢı  istiqlal  hərəkatı  baĢladı.  Ġngilisləri  yalnız  ölkənin  irticaçı  feodal  dairələri,  Biçeraxovun  rus  ağ-

qvardiyaçı dəstələri müdafıə edirdi. 

1918  ilin  ortalarında  ingilislər  bütün  Ġrana  nəzarəti  ələ  keçirdilər.  Avqustun  əvvəllərində  Tehranda  Vüsuqüd 

Dövlənin  baĢçılığı  ilə  ingilispərəst  hökumət  təĢkil  olundu.  Ġngilis  generalı  Ayronsaydın  tələbi  ilə  kazak  briqadasında 

ağqvardiyaçı rus zabitləri ingilislərlə əvəz edildi. 1919  ildə irticaçı Ġran hökuməti ərazi iddiaları  ilə  Paris Sülh  Konfransına 

me mo randum təqdim etdi. Me morandu mda iddia olunurdu ki, öz  müstəqilliyini e lan edən Azərbaycan dövləti, əslində, heç 

vaxt  olmamıĢ,  bu  torpaqlar  isə  tarixən  Ġran  dövlətinə  məxsusdur.  Yalnız  1813  il  Gü lüstan  və  1828  il  Türkmənçay 

müqavilələrinə  əsasən,  Rusiya  dövləti  bu   torpaqları  Ġrandan  qoparmıĢdır.  Bu   tələb  o   qədər  təəccüb  doğurmuĢdu  ki, 

konfrans, hətta ona baxmaqdan imt ina etmiĢdi. 

Vüsuqüd  Dövlət  höku məti  Ġran  üçün  son  dərəcə  ağır  Ģərtlərlə  Ġng iltərə  ilə  müqavilə  imzalamağa  hazırlaĢırdı. 

DanıĢıqlar  1918  ilin  payızında  baĢladı,  lakin  ço x  ləng  getdi.  Ġngilislər  Ġran  dövlət  nümayəndələrinin  ələ  alın masına  külli 

miqdarda pul xərc lə miĢdilər. Vüsuqüddövlə və hökumət in digər ü zvlə ri 130 min funt sterlinq almıĢdıla r.  

Ġngiltərə-Ġran  müqaviləsi  məclisin razılığ ı o lmadan,  1919  il avqustun 9-da Tehranda  imzalandı. Müqaviləyə görə, 

Ġngiltərə  Ġran ın  vəsaiti  hesabına  bütün  dövlət  idarələrinə  geniĢ  hüquqları  olan  məĢvərətçilər  göndərird i.  Ġran  ordusunun 

yenidən  qurulması  üçün  ingilis  və  Ġran  zab itlərindən  ibarət  ko missiya  yaratmaq  nəzə rdə  tutulurdu.  Bu  məqsədlə 

Ġngiltərədən  zab itlər,  təlimatçılar,  silah-sursat  gətirilməli  id i.  Göstərilən  tədbirlər  ing ilis  məmurunun  nəzarəti  ilə 

Ġngiltərən in Ġrana verəcəyi 2 milyon funt sterlinq vəsait hesabına maliyyələĢdiriləcəkd i. Beləliklə, 1919 il müqaviləsi Ġranı 

Ġngiltərədən asılı vəziyyətə salırdı. 

Ġran  üçün  son  dərəcə  ağır  olan  müqavilənin  imzalan ması  ö lkə  əhalisinin  etirazları  ilə  qarĢılandı.  Ġngilislər  mü-

qavilənin  Ġran  Məc lisi  tərəfındən  təsdiq  olunmasını  gö zlə mədən  onun  Ģərtlərini  həyata  keç irməyə  baĢladıla r.  Ermitac 

Smitin  baĢçılığı  ilə  Ġrana  ingilis  maliyyə  missiyası,  hərbi  təlimatçılar  göndərildi.  Müqavilən in  gömrük  tarifinə  dair 

maddəsinə əsasən, Ġran 1920  ildə  ingilis  ma lla rı üçün aĢağı id xa l tarifləri nə zərdə tutan gömrük konvensiyası imza la mağa 

məcbur  oldu.  Ġngilislər  Ġranın  Ģima l  neftinə  nəza rəti  ələ  keç imıək  istəyən  ―ġərq  bankı‖nı  və  "ġimal  neft i"  Ģirkətin i 

yaratdılar.  Dəmir  yollarının  çəkilməsi  üçün  mü xtəlif  sindikatların  yaradılması  layihələri  hazırlan ırdı.  Ġngilislərin  Ġran 

bazarında qeyri-məhdud hökmranlığı yaran mıĢ, onlar mühü m dövlət vəzifələri tutmuĢdular. Ġranın müstəqilliy i artıq formal 

səciyyəyə malik  idi.  Belə  bir Ģəraitdə ölkənin  mü xtəlif yerlərində  müqavilə ə leyhinə nara zılıqla r geniĢ vüs ət aldı.  1920  il 

aprelin  7-də  Təbrizdə  ġey x  Məhə mməd  Xiyabaninin  baĢçılığı  ilə  baĢlanmıĢ  silahlı  üsyan  Ġranın  digər  yerlərində  də  əks-

səda  verdi.  Hə min  ilin  mayında  "cəngəlilə r"  adlanan  partizanlar  RəĢti,  Gilanı  və  Ma zandaranın  bir  hissəsini  tutdular. 

Gilanda Kiçik  xan baĢda olmaqla  müvəqqəti  inqilab i höku mət təĢkil olundu. Ġyunun 5-də (1920)  Gilan  Respublikası elan 

olundu. 

Cənubi  Azərbaycanda  ġ.M.Xiyabaninin  rəhbərlik  etdiyi  milli  a zadlıq  hərəkatı,  e ləcə  də  bütün  Ġranı  bürümüĢ 

demokratik hərə kat nəticəsində 1920 il iyunun 25-də Vü - 

 

 

 

 

---