Redaks ġya heyəTĠ

44 

 

mahallara  bölünürdü.  Xanlıqlar  dövründə  Azərbaycanın  etnık  və  siyasi  sərhədləri  bir-birinə  uyğun  gəlirdi,  daha 

doğrusu,  Azərbaycanın  tarixi  siyasi-dövlət  sərhədlərini  əhatə  edird i.  Azərbaycan  torpaqları  Gü lüstan  (1813)  və 

Türkmənçay  (1828)  müqavilələri  əsasındaRusiya  imperiyası  və  Ġran  ara-sında bölüĢdürüldükdən sonra ġimali  (Rusiya) və 

Cənubi  (Ġran)  Azərbaycanın  inzibati-ərazi  bölgüsündə  ciddi  dəyiĢikliklər  edildi.  Ölkənin  ənənəvi  inzibati-ərazi  bölgüsü 

müstəmləkə  siyasətini  reallaĢdırmaq  məqsədilə  dəyiĢdirilmeyə  baĢlandı.  Çar  hökuməti  ġimali  Azərbaycan  torpaqlarının 

inzibati-ərazi  bölgüsündə  (xüsusilə  1840,  1846,  1867,  1873  illərdə)  xeyli  dəyiĢikliklər  etdi.  Qafqaz  təqviminin  (1917) 

məlu matına  görə,  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  və digər  müstəqil  dövlətlərin  yaranması  ərəfəsində  Cənubi  Qafqazda 

aĢağıdakı in zibati-ərazi bölgüsü mövcud idi (cədvəl 1). Cədvəldən göründüyü kimi, Cənubi Qafqaz inzibati-ərazi bölgüsünə 

görə  quberniya,  vilayət  və  dairələrə  bölünmüĢdü.  Cənubi  Qafqazın  ərazisi  (Qara  dəniz  quberniyası  daxil  edilmədən) 

208827,87 k v.verst id i. Bu, bütün Qafqa z əra zisinin 57,7%-ni təĢkil edirdi. 

Ünvan-təqvimin  (1920)  məlu matına  görə,  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  ərazisin i  (mübahisəsiz  və  mübahisə-

lilərlə  birlikdə) 9990887 k v.verst (113895,97 k v.k m) elan et miĢdi (ba x Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti məqaləsinin ― Əra zi‖

 

bölməsinə). Bu, Qafqaz təqviminə (1917) görə, Cənubi Qafqaz ərazisinin 47,84%-nə bərabər idi. Mübahisəsiz ərazi ü zrə bu 

rəqəm 40,87%  idi. A zərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti əra zi sərhədlərinin  müəyyənləĢdirilməsinə həyati əhə miyyət verməklə 

bərabər, onun inzibati-əra zi quru luĢuna da xüsusi diqqət yetirirdi. Dövrün gərgin və  

 

 

 

 

 

---

45 

 

mürəkkəb Ģəraiti əsas götürülərək, mübahisəsiz ərazilərdə köhnə in zibati-ərazi bölgüsü saxlan mıĢ, lakin  mövcud tə-

ləblərdən irə li gələn bə zi zə ruri dəyiĢikliklə r edilmiĢdi (cədvəl 2). 

Be ləliklə,  quberniya-qəza-da irə -məntəqə  sistemi  forma laĢmıĢdı.  Ba kı  və  Gəncə  quberniyaları  əvvəllə r  də  mövcud 

olduğu halda, Zaqatala dairəsi quberniyaya çevrilməklə onların sayı  3-ə çatdırılmıĢdı. Ġn zibati-ərazi quruluĢunda 16 qəza 

və 1 dairə ayrılmıĢdı. Qə za və da irə lər məntəqələrə bölünürdü. 

Əd.:  Aдpec-Kaлендарь  Азербаиджанкой  Ресбулики  на  1920  г.  ,  Б.,  1920;  Кавказский  календарь  на  1917,  Тифлис,  1916;  Карта  

Азербаиджанкой Ресбулики 1918-1920, B., 1994. 

 

ĠRAN-AZƏRBAYCAN KONFRANS I - bax Azərbaycan-İran müqavilələri 

ĠRAN-AZƏRBAYCAN  MÜQAVĠLƏLƏRĠ  - A zərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti  ilə Ġran arasında dostluq və əmək-

daĢlıq haqqında saziĢlər. (bax Azərbaycan-İran müqavilələri)  

ĠRANDA RUS ĠYA  QOġ UNLARI -  Rusiyanın Birinci dünya müharibəsinədək və  müharibə dövründə Ġranda,  xü-

susilə  Cənubi  Azə rbaycanda  təcavüzkar  niyyətlərini  həyata  keçirmək  və  Os manlı  dövlətinə  qarĢı  strateji  üstünlüyə  nail 

olmaq  məqsədilə   bu  ölkənin  Ģimal  və  Ģima l-qərb  rayonlarına  yeritdiy i  hərb i  qüvvələr.  Türkiyənin  müharibəyə 

qoĢulmas mdan sonra bu qüvvələr daha da artırılmıĢ, Tü rküstan hərbi dairəsindən ordu qruplaĢmaları ölkənin Ģimal- 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

46 

 

Ģərq  rayonlarına  yeridilmiĢdi.  1915  ildə  Birinci  Qafqaz  korpusu  ġimali  Ġrana  yeridilmiĢ,  1917  ilin  yanvarın  Ģimal-

qərbi Ġranda yeddinci əlahiddə  Qafqa z ordu ko rpusu yaradılmıĢdı.  Hər  iki  korpus əsasındaRusiya qoĢunların ın Ġran qrupu 

formalaĢdırılmıĢdı.  Onlar  Qafqaz  ordusuna daxil  olmay ıb,  bilavasitə  Qafqaz  cəbhəsi  baĢ  komandanına  tabe  idi.  1917  ilin 

iyununda  Rusiyanın  Ġrandakı  qoĢunlarının  sayı  45-50  min  nəfə rə  çat ırdı.  Yeddinci  ə lahiddə  Qafqaz  ordu  korpusunun 

qərargahı  1917  ildə  Cənubi  A zərbaycanın  Urmiya  Ģ əhərində  yerləĢird i.  Təbriz,  ġərə fxan,  Dilman  onun  yaxın  arxası  idi. 

Birinci  Qafqaz  süvari  korpusunun  qərargahı  isə  Ave  Ģəhərində  yerləĢird i,  Tehran,  Qəzvin  və  baĢqaları  onun  arxası  idi. 

Rusiya  qoĢunlarını  gücləndirmək  üçün  əlavə  hərbi  hissələr  Bakı  vasitəsilə  gətirilirdi.  Fevral  inqilab ından  (1917)  sonra 

Ġrandakı  Rusiya  qoĢunları  əsgər  ko mitələri  və  qarnizon  sovetləri  yaratdılar.  Rusiya  qoĢunlarında  xid mət  edən  və 

azərbaycanlılara  düĢmən  münasibət bəsləyən erməni bolĢeviklə ri  mövqelərini  möh kə mləndirməyə və hərbi hissələrdən öz 

məqsədləri üçün istifadə etməyə çalıĢırdılar.  Ġrandakı  Rusiya qoĢunları Müvəqqəti hökumətin  iyun (1917) hücumu  za manı 

ingilis qoĢunları  ilə qarĢıhqlı əlaqədə Mosul (Ġraq) ü zərinə hücumda iĢtirak etdi və uğursuzluğa düçar oldu. Ġranda Rusiya 

qoĢunlarımn siyasiləĢ məsi prosesi gücləndi. Müvəqqəti hökumətin yıxılması Ġranda Rusiya qoĢunlarının vəziyyətini daha da 

ağırlaĢdırd ı.  1918  il yanvarın  3-də  Lenin in sədrliy i  ilə  Xalq Ko missarları Sovetinin  (XKS)  iclasında rus qoĢunlarının  Ġran 

ərazisindən çıxarılması  məsələsi müzakirə olundu. Lakin baĢda general Baratov və kazak hissəsinin komandiri  L.Biçeraxov 

olmaqla, əsgər və zabit lərin bir hissəsi Sovet hökumətinə tabe olmaqdan imt ina etdilə r. 

Sovet  diplo matı  Kolo miytsev  1919  ilin  iyulunda  Ġrana  s əfəri  zamanı  ağqvardiyaçılar  tərəfındən  həbs  olunaraq 

öldürüldü. 

Qafqa z ordusu Hərbi Ġnqilab Ko mitəsinin (HĠK) ə mri ilə birinci Qafqa z süvari korpusu üçün ġərqi Ġran rayonu HĠK, 

yeddinci əlahiddə Qafqa z süvari  korpusu üçün is ə Urmiya  HĠK yaradıldı.  Onlar hərbi hissələrin Ġrandan çıxarılmasına və  

Qırmızı  ordu  hissələrin in  formalaĢdırılmasına  xid mət  etməli  idi.  Rusiya  hərbi  h issələrinin  Ġrandan  çıxarılması  1918  ilin  

martında baĢa çatdırıldı.  Bu hərbi hissələrin bəziləri (o cü mlədən, erməni əsgər və zab itləri)  Bakıda S.ġau myanın tərəfınə 

keçərək, Azərbaycan xalqına qarĢı soyqırımında iĢtirak etdilər. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti həmin hərb i hissələrin fəal 

kö mək göstərdiyi S.ġau myanın daĢnak-bolĢevik rejiminə qalib  gəldi və öz hakimiyyətini bütün ölkədə bərqərar etdi. Rusiya 

hərbi  hissələri  Ġrandan  çıxa rıldıqdan  sonra  ölkədə  Ġngiltə rənin  mövqeyi  gücləndi.  1918-20  illərdə  Cənubi  Azərbaycanda 

milli  azadlıq  hərəkatı  geniĢləndi.  1920  il  may ın  20-də  Ən zəli  limanına  rus  desantı  çıxarıldı.  Sovet  qoĢunlarına  qəti  əmr 

verilmiĢdi  ki, yalnız  müdaxiləçi və ağqvardiyaçı qoĢunları Sovet-Ġran sərhədi hüdudlarından uzaqlaĢdırsınlar və onları  Ġran  

ərazisində  təqib  etməsin lər.  Sovet  höku mətinin  1920  il  may ın  24-də  Sovet  qoĢunlarının  ko mandirlərinə  teleqramında 

deyilirdi  ki,  "bizim  hiss ələrimiz  heç  bir  bəhanə  ilə   Ən zə li  hüdudlarından  kənara   çıxma malıdır.  Də rhal  bəyan  etmə k 

lazımd ır ki, rus hərbi h issələrinin olmasına baxmayaraq, Ən zəlidə hakimiyyət Ġrana məxsusdur". 

Əd.: H ə bi b o v  Ə., Cənubi Azərbaycanda azadlıq hərəkatı (1914-1918-ci illər), B., 1988; Ġ br ah im o v  T.Ə. (ġahin), Birinci Dünya müharibəsi 

döründə Ġranın cənub və qərb rayonlarında milli azadlıq hərəkatı, B., 1982. 

 

ĠRANIN  AZƏRBAYCANDA  DĠPLOMATĠK  NÜMAYƏNDƏLĠYĠ  - Ġranı A zərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti  Hö-

ku məti  yannında  təmsil  edən  elçilik.  Ġranın  Ba kıda  konsulluğu  19  əsrin  70-ci  illə rindən  fəaliyyət  göstərirdi.  Çarizmin 

devrilməsindən (1917) sonra  konsulluğun fəaliyyəti daha da canlandı.  Lakin  Ġran  höku məti Azə rbaycanın istiqla liyyətini 

elan  etməsini  dərin  narahatlıq la  qarĢılad ı.  Çünki  Ġran ın  hakim  dairələ ri  A zərbaycanın  Ģimalında  müstəqil  dövlətin 

yaranmasına Cənubi Azərbaycanın əldən çıxması təhlü kəsi kimi baxırdılar. Buna görə də, Ġran höku məti A zərbaycan Xalq 

Cü mhuriyyətini  tanımağa  və  onunla  diplo matik  əlaqələr  yaratmağa  tələs mirdi.  1918  ilin  yayında  Azərbaycan  Xalq 

Cü mhuriyyətinin  elan  olunması  haqqında  istiqlal  bəyannaməsinin  surəti  Ġstanbuldakı  Azərbaycan  nümayəndə  heyəti 

tərəfındən  oradakı  Ġran  konsulluğuna  təqdim  olunduqda,  konsulluq  Azərbaycan  adlı  dövlətin  müstəqilliy ini  tanımadığın ı 

bildirdi və bu sənədi qəbul etmədi. 

Ġranın  A zərbaycana  münasibətində  dönüĢ  1918  ilin  axırından  -  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  qonĢu  döv-

lətlərin,  o  cü mlədən,  Ġranın   əra zi  bütövlüyünə  hörmətlə   yanaĢdığını  yəqin   etdikdən  sonra  baĢladı.  Ġranın   Bakıdakı  baĢ 

konsulu  Azərbaycan  Parla mentinin   açılıĢ  mərasimində  (1918,  7  dekabr)  iĢtira k  etdi.  1918  ilin  sonunda  Paris  sülh 

konfransına  gedən  Ġran  xarici  iĢlər  naziri  Əliqulu  xan  Ənsari  yolüstü  2  gün  Bakıda  qalaraq,  Azərbaycan  hökuməti  ilə  da-

nıĢıqlar  apardı.  Bu  danıĢıqlarda,  həmçin in,  1919  ilin  yanvarında  Ġstanbulda  Əlimərdan  bəy  TopçubaĢovla  görüĢündə  Ġran 

diplo matiyasın m baĢçısı Azərbaycanla Ġranın b irləĢməsi məsələsini qaldırd ı. 

Azərbaycan  tərəfi  bu  tə klifı  rədd  etdi  və  Ġranla   bərabərhüquqlu  ikitərə fli  ə laqələr  yaradılmasını  ön  p lana  çəkd i. 

Azərbaycan Höku məti bu məqsədlə 1919  ilin  mart ında Ġsmayıl  xan Ziyad xanovun baçĢılığı  ilə  Ġrana fövqəladə diplo matik 

missiya göndərdi. Missiya Ġran tərəfınə Bakıda və Gəncədə diplo matik nü mayəndəlik yaratmağı təklif etdi. 

1919  ilin  sentyabrında  Ġranın  yeni  xarici  iĢlər  naziri  Firu z  Mirzə  bu  ölkənin  Paris  Sülh  Konfransında  nümayəndə 

heyətinin baĢçısı təyin edildikdən sonra Ġran-Azərbaycan  münasibətləri dəyiĢdi.  Hər iki ö lkən in nümayəndə heyətləri sıx-

sıx görüĢərək qarĢılıq lı münasibətləri ittifaq  səviyyəsinə yüksəltdilər. Bu əlaqələrin daha da inkiĢaf etdirilməsi üçün 1919 il 

dekabırın əvvəlində Ġran höku məti  Seyid  Ziyaəddin Təbatəbainin  baĢçılığ ı ilə  Azə rbaycana fövqəladə nümayəndə heyəti 

göndərdi. Dekabrın 30-da Bakıda Ġran nümayəndə heyətinin baĢçısı ilə Azərbaycan 

 

 

 

 

 

 

 

 

---