Redaktor: bdu-nin genetika və təkamül təlim kafedrasının biologiya elmləri

1950-ci  ildə  əhalinin  22%-i  Avropa  və  Şimali  Amerikada, 
ancaq 9%-i isə Afrikada yaşayırdı. Artıq yaxm onillikdə bu nisbət 
əksinə  dəyişiləcəkdir.  Planetin  ən  böyük  şəhəri  Mexiko  olacaq. 
Əhahsi  31  mln.  olacaq.  İkinci  yeri  əhalisi  26  mln.  olacaq 
San-Paulu tutacaq. 
Avropada  uşaq  doğum  göstəricisi  əhali  sayınm  azalmasım 
ifadə  edir.  AFR  əhalisinin  sayım  artıran  əsas  göstərici  immi* 
qrantlar saymm fasiləsiz artıımdır. 
tqtisadçılann  hesablamalarından  göründüyü  kimi,  bir  adam 
üçün  maddi  təminatın  yaradılması  il  ərzində  orta  hesabla  4-6 
adamın işləməsini tələb edir. Ona görə də ildə əhali sayı- mn 1% 
artması minimum milli gəlirin 4% sərfinə gətirib çıxaracaq. İnkişaf 
etmiş ölkələrdə ərzağa olan tələbatm 70% artum istisna dərəcədə 
əhalinin artması ilə şərtlənir. 
Əhalinin  artması  şəraitində  qocalara  nisbətdə  cavanlann 
sayımn artmu baş verəcəkdir. Bu da, öz növbəsində əlavə xərclər 
tələb edəcəkdir, belə ki, faktiki əməkqabiliyyətli yaş inkişaf etmiş 
ölkələrdə  19,5-dən  başlayır,  qocalıq  isə  BMT-nin  məlumatına 
görə, 95 yaşa təsadüf edir. Ancaq bununla yanaşı, adamlann çoxu 
qocalığa  baxmayaraq  praktik  olaraq  ölümünə  qədər  işləyir. 
Deməli,  stabilləşməni  və  ya  sayın  azalmasım  müşayiət  edən 
qocalığa əlavə iqtisadi potensial kimi baxmaq olar. Digər tərəfdən, 
yaşlı  adamlar  mədəniyyət,  mənəvi-etik  və  milli  ənənələrin 
daşıyıcıları vəzifəsini yerinə yetirir. 
Əlbəttə,  dövlət  özünün  demoqrafiya  siyasətində  iqtisadi 
vasitələrdən istifadə edə bilər, ancaq demoqrafiya siyasətinin özü 
müxtəlif nöqteyi-nəzərlər hesaba alınmaqla formalaşmah- dır. 
ölkələrin  əksəriyyətində  doğumun  məhdudlaşması  ənənəsi 
qüvvətlənir.  Ailənin  planlaşdırılması  proqrarm  125  dövlət 
tərəfindən həyata keçirilir. Bu qanunauyğun haldır, inkişaf etmiş 
cəmiyyətdə zəif insanlar və gücdən düşən təbiət ola bilməz. 
Demoqrafik  göstəricilər  profilaktik  tədbirlərin  effektivliyi 
haqqında söz deməyə imkan verir. Eyni zamanda bu göstəricilər 
perspektiv planlaşdırma və müxtəlif obyektlərin tikintisinin 
99 

---

proqnozlaşdınlmasmda 
müəyyən 
əhəmiyyətə 
malikdir. 
Demoqrafik  göstəricilər  içərisində  iki  böyük  qrupu  ayırırlar:  1) 
əhali  statistikasının  göstəriciləri;  əhalinin  sayı,  tərkibi,  sıxhğı;  2) 
əhalinin  dinamika  göstəriciləri;  mexaniki  hərəkət;  təbii  hərəkət. 
Demoqrafik  partlayış  -  qısa  zaman  daxilində  əhalinin  sayımn 
kəskin artınudır. Sayın tənzimlənməsi - hər hansı bioloji növün sayı 
ekoloji  əlaqələr  sistemilə  müəyyən  edilir.  Bəşəriyyətin  sayı  isə 
sosial-ekoloji əlaqələr sistemilə təyin olunur. 
Urbanlaşdırma.  Müasir  cəmiyyətin  inkişafımn  ən  xarakterik 
xüsusiyyətlərindən  biri  şəhərlərin  sürətli  artması  və  onların 
əhalisinin  sayının  arasıkəsilməz  artma  tempidir.  Görünür  bu, 
bəşəriyyət  tarixində  əhəmiyyətli  sosial  dəyişmələrin  başvermə 
səbəbkarıdır. 
Urbanlaşdırma  {lat.  sözü  urbams  -  şəhərli)  -  cəmiyyətin 
inkişafında  şəhərlərin  rolunun  artması  prosesidir.  Xüsusi  şəhər 
münasibətləri  əhalinin  sosial-professional  və  demoqrafik 
strukturunu,  onun  həyat  tərzini,  istehsalın  yerləşdirilməsi  və 
məskunlaşmam  əhatə  edir.  Urbanlaşdırmamn  ilkin  şərtləri 
bunlardır:  sənayenin  artması,  əməyin  ərazi  bölgüsünün 
dərinləşməsi, şəhərlərin mədəni və siyasi vəzifələrinin inkişafı. 
Urbanlaşdırma  üçün  xarakterik  cəhət  şəhərlərə  kənd 
əhalisinin  axını  və  adamların  yaxındakı  kiçik  şəhərlərdən  iri 
şəhərlərə saat əqrəbi istiqamətində artan hərəkətidir. 
Şəhərlər  ən  qədim  dövrlərdən  mövcud  olmuş,  ancaq 
Urbanistik  sivilizasiya bizim  yüzillikdə meydana  çıxımşdır. Əgər 
planetimizin əhalisi bütövlükdə 35 il ərzində iki dəfə artırsa, şəhər 
əhalisi 11 ildə artır. 
Belə  ki,  ən  iri  mərkəzlər  kiçik  şəhərlərə  nisbətən  iki  dəfə 
sürətlə böyüyür. 
XDC əsrin əvvəlində dünya şəhərlərində 29,3 mln. adam (Yer 
kürəsi əhalisinin 3%-i); 1900-cü ildə 224,4 mln. (13,6%); 1950-cı 
ildə  729  mln.  (28,8®7o);  1980-cı  ildə  1821  mln.  (41,1%)  insan 
yaşayırdı.  İndi  demək  olar  ki,  dünyada  vətəndaşlann  əksəriyyəti 
şəhərli  kimi  doğulur,  şəhər  əhalisinin  Avropada  çəkisi  69%, 
Asiyada 38%, Afrikada 20%; Şimali Amerikada isə 
100 

---

75%-dir.  Latın  Amerikasında  65%,  Avstraliya  və  Okeaniyada 
76%-dir.  Şəhər  əhalisinin  payı  ABŞ-da  73%-ə  yaxın,  Fransada 
78%,  Almaniyada  85%-ə  yaxın,  Britaniyada  91%-dir.  Britaniya 
tamamilə  urbanlaşmış  hesab  olunur,  çünki  onun  əhalisinin  4/5 
hissəsi  şəhərdə  yaşayır.  Burada  35  il  ərzində  şəhər  və  kənd 
əhalisinin nisbətən stabiUiyi müşahidə edilir. 
Afrika  və  Asiyada  isə  urbanlaşma  prosesi  hazırda  çox 
dinamikdir,  bu  da  həmin  qitələrdə  dövlətlərin  sürətli  inkişafı  ilə 
əlaqədardır.  İnkişaf  etmiş  ölkələrdə  urbanlaşma  prosesi  nəinki 
sürətlə,  eyni  zamanda  birraənalılıqla  -  böyük  şəhərlərin  sürətli 
böyüməsi, orta şəhərlərin orta artımı şəraitində baş verir. Məhz ona 
görə də kənddən miqrasiya edənlər iri mərkəzlərə üz tutur, çünki 
belə  şəhərlər  yeni  sənaye  tikintiləri  üçün  lazımi  infrastruktura 
malikdir. 
Doğumun  indiki  sürəti  nəticəsində  gələcək  minilliyin 
əvvəlinə  dünya  əhalisinin  proqnozlaşdırılan  ümumi  sayının  7 
milyard  5,5  mln  şəhərlərdə  yaşayacaqdır.  Bütün  dünyanın 
başdan-başa  urbanlaşması  prosesi  başlanır.  Bəzi  şəhər  aqlo- 
merasiyalan  artıq  çoxdan  hipertrofikləşmiş  ölçülərə  çatdıraraq 
meqapolis oldular. Məsələn, 1960-cı ildə Mexikoda artıq Meksika 
əhalisinin  25%,  Buenos-Ayressdə  Argentina  əhalisinin  30%, 
Montevideoda  isə  Uruqvay  əhalisinin  yarıdan  çoxu  yaşayırdı. 
Demoqrafik  proqnozlara  görə,  2008-ci  ildə  ABŞ  əhalisinin 
təxminən  50%-i  üç  meqapolisdə  -  San-Fransisko  və 
Sankt-Peterburqda  (20  mln).  Boston,  Nyu-York  və  Vaşinqtonun 
birlikdə  təşkil  etdiyi  ərazidə  (təxminən  80  mln.yaxın) 
yaşayacaqdıor.  Son  meqapolis  başdan-başa  100  km-lik  tikinti 
zolağı  olacaqdır.  Futurologlar  ehtiyat  edirlər  ki,  belə  tipli  Aq- 
lomeratlar  qitələrin  geniş  sahələrini,  ilk  növbədə,  onların  sahil 
xəttini əhatə edəcəkdir. 
Qlobal  şəhər  -  dünya  bazarının  gələcəkdə  inkişafınm  təbii 
nəticəsidir.  Buna  oykumenopolis  -  yəni  «işıqlı  şəhər»  adı 
verilmişdir. O, özünə işgüzar, şərikli Ropleksləri - qlobal fəalhğı 
idarəetmə  mərkəzləri  daxil  edəcəkdir.  Bu  zaman  belə  mərkəzlər 
mənafe  və  kommunikasiya  cəhətdən  sıx  bağlı  olacaq,  onların 
şəhərətrafı əraziləri olacaq, arxa planda yerləşən kənd əra 
101 

---