Redaktor: bdu-nin genetika və təkamül təlim kafedrasının biologiya elmləri
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
ziləri isə standartlaşdırılmış qida məhsuUan istehsaledicilərinə çevriləcəkdir. Ancaq həqiqi mənada şəhər mühiti özünün artma sərhədinə yaxınlaşır. Bu gün şəhərlərin əksəriyyəti elə yantmaz fəaliyyət göstərir ki, sanki iflas həddinə çatmışlar. Salman şəhərlər adamların düşməni olmuşlar. Hələ 10 il bundan əwəl Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı nəzərə çatdırırdı ki, dünya nüvə müharibəsi təhlükəsindən sonra bəşəriyyət üçün ən ciddi problem XXI yüzilliyin əvvəllərində şəhər əhalisinin çox güclü artması olacaqdır. Ən iri şəhərlərdə elmi-texniki tərəqqinin və sənayeləşdi- rilmənin həm müsbət, həm də mənfi tərəfləri təzahür edirdi. Antropogen amillərin yüksək konsentrasiyasma malik yeni ekoloji mühit yaradılmışdır. Atmosfer havasının çirklənməsi, səs-küyün yüksək səviyyəsi, elektromaqnit şüalanması bilavasitə sənayeləşdirilmə məhsuludur: məhdud ərazidə müəssisələrin mərkəzləşdirilməsi, əhalinin yüksək sıxhğı, nüqrasiya prosesləri və s. məskunlaşmanın forması kimi urbanlaşma nəticəsidir. İnsanların sağlamlığı müəyyən dərəcədə həm təbiətin, həm də antropogen mühitin keyfiyyətindən asılıdır. Böyük şəhərlər şəraitində təbii komponentlərin insana təsiri zəifləmiş, antropogen amillərin təsiri isə əksinə, kəskin dərəcədə güclənmişdir. Çox da böyük olmayan ərazidə əhalinin böyük miqdarının mərkəzləşməsi, nəqliyyat və müxtəlif müəssisələrin toplanması belə şəhərlərin təbiətə texnogen təsirinin mərkəzi hesab edilir. Sənaye müəssisələrinin qaz və toz tullantıları, ətraf su hövzələrinə zərərli suların axım, iri şəhərin kommunal və məişət tullantıları ətraf mühiti müxtəlif kimyəvi elementlərlə çirkləndirir. Sənaye toz və tullantılarm əksəriyyətində olan civə, qurğuşun, kadmium, sink, mis, volfram, bis- mut və s. kimi elementlər təbii torpaqlarmdakmdan yüz min və on minlərlə yüksəkdir. Moqnitoqorsk ətrafındakı torpaqlarda nikel və kobalt 10 dəfədən çox, Bratsk, Novokuznetsk və Krasnoyarskda isə ftor 10-30 dəfə artıqdır. Toksiki maddələr insan orqanizminə atmosfer yolu ilə daxil olur, çünki bir sutka ərzində insan 15 kq hava, 2,5 kq su 102 və 1,5 kq qida qəbul edir, eyni zamanda, nəfəsalma zamam kimyəvi elementlər orqanizm tərəfindən daha intensiv udulur. Beləliklə, sənaye mərkəzləri əhalisinin xəstəliklərinin 30%-i atmosferin zəhərlənməsi nəticəsində baş verir. Şəhərlərdə sənayenin müxtəlif sahələrinin, xüsusilə kimyanm inkişafı ilə əlaqədar atmosferə daha çox zərərli maddələr tullanır. XDC-XX əsrin əvvəlində qara tüstü Avropa və Amerikanın bir çox şəhərlərini bürüdü. Sənaye inqilabınm avanqardı olan Britaniya havamn çirklənməsi üzrə birinci yer tutdu. London özünün qalın dumanı ilə məşhur oldu, bir çox şəhərlərin ömür yolunu qısaltdı. Lakin sənayeləşmənin ilkin dövründə havanın çirklənməsinin sağlamhğa təsiri hələ müəyyən edilməmişdir, bunun da səbəbi o dövrdə sanitariya şəraitinin və qidanın yaxşılaşması nəticəsində infeksion xəstəliklərdən ölüm amili aşağı idi, bu isə bir növ çirklənmənin gətirdiyi zərəri heçə endirirdi. Ancaq 1943-cü ildə Los-Ancelesin əhahsi havada qıcıqlandırıcı olan açıq mavi tüstüdən şikayət etməyə başladı. Ekspertlər onu kükürd qazının olması ilə izah etdilər. Bu maddənin sənaye tullantısımn qarşısı alınsa da şəhər üzərində tüstü yenə də təzahür edirdi. Tədqiqatlar göstərdi ki, benzin buxarında olan karbonlar başqa çirkləndiricilərlə qarşıhqh təsir nəticəsində günəş şüalarmm təsiri altında yeni birləşmələr əmələ gətirir. İnzibati orqanlar bunun da qarşısım almaq üçün benzin anbarlarından qazm çıxmasını ləğv də bildilər, lakin şəhər üzərində tüstü yenə də özünü göstərirdi. Aydın oldu ki, havanı çirkləndirən avtomaşınlardır. Beləliklə fo- tokimyəvi oksidləşdiricilər - ozon birləşmələrinin müxtəlif maddələrlə qarşıhqh təsiri alınma aşkar oldu. «Smoq» termini (avtomaşınları, müəssisələrin, kimyəvi maddələrin birlikdə qatı duman) ilk dəfə Los-Anceles üzərində asılan buluda şamil edilmişdir. Avtomaşmlann sayının artması ilə əlaqədar belə buludlar digər şəhərlər üzərində də müşahidə edilməyə başladı. Hazırda qazın buraxılması üzrə avtomaşınlar birinci yerdə durur. Onlar hava çirkləndiricilərinin demək olar ki, yarısım təşkil edirlər. Əsas zərərverici karbon oksididir, ancaq insan 103 orqanizminə təsir edənlərin içərisində karbon qazı, azot oksi- dləridir. Rusiyada nəqliyyatın tullantısı üzrə Moskva, Bakı, Ukrayna qabaqcıl yerdədir (ildə 801 min t., Peterburqda - 244 min t., Krasnodarda isə 150 min t). Azot oksidi rütubətli səthlə kontakt zamam turşuları, onlar da nitrit və nitratları əmələ gətirir. Turşular kimi, onun törəmələri də selikli qişaya, xüsusilə nəfəs borusunun dərin şöbələrinə qıcıqlandırıcı təsir göstərir, bu da tənəffüsün reflektor pozulmasına və ağ ciyərlərin şişməsinə gətirib çıxarır. Bundan başqa, nitrat və nitritlər oksiqemoqlobini meta- qemoqloblinə çevirir, beləliklə oksigen çatmazlığı baş verir. Çirkləndirici mənbələr içərisində avtomaşınlar insan sağlamlığma mənfi təsir göstərir, onlar 10-25% xəstəliyin səbəbkarıdır. Lakin kükürd oksidləri və müxtəlif xırda hissəciklər (his qarışığı, kül, toz, asbest lifləri və s.) daha çox xəstəliklərə səbəb olur. Onlar atmosferə elektrik stansiyalarından, zavodlardan və yaşayış evlərindən daxil olur. Fotokimyəvi smoq yay aylannda daha sıx olur, bunun Norilskidə (ildə 2,4 mln.t), xırda bərk hissəciklərinin asbet şəhərində (ildə 240 min t) olması müşahidə edilmişdir. Subut olunmuşdur ki, kükürd oksi- dinin yüksək konsentrasiyası xroniki respirator və ürək-damar xəstəliklərini dərinləşdirir. Bütün ölkələrdə respirator xəstəlikləri daha tez-tez müşahidə edilir. Yuxarı tənəffüs orqanlarının katar xəstəliyi bu dövrədək ən geniş yayılmış xəstəlikdir. Belə ki, bu xəstəlikdən ziyan çəkənlər iri şəhərlərdə daha çoxdur. Havanın çirklənməsinin mənfi təsiri haqqmda ahnan məlumatlar koronar xəstəliklərdən baş verən ölüm hadisəsini də təsdiq edir. Ekstremal çirklənmə zamanı belə hadisələr daha çox müşahidə olunur. Bunun səbəbi isə tənəffüsün çətinləşdiyi zaman ürəyə olan yükün artmasıdır. Digər səbəb karbon oksi- dinin ürəyə mənfi təsiridir. Atmosfer havasının çirklənməsinin genetik təbiətli xəstəliyin artması ilə bağlı olması aşkara çıxarılmışdır, bu zaman anadangəlmə qüsurun inkişaf səviyyəsi sənaye şəhərləri şəraitində nəinki çirklənmənin intensivliyindən, həmçinin atmosfer 104 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|