Redaktor: bdu-nin genetika və təkamül təlim kafedrasının biologiya elmləri

tullantıları xarakterindən asılıdır. Çirklənmiş rayonlarda hamiləlik 
və  doğuşun  qeyri-normal  keçməsi  hallarına  çox  rast  gəlinir. 
Patoloji  hamiləlikdən  sonra  doğulmuş  uşaqlar  az  çəkiyə  malik, 
fiziki inkişaf səviyyəsi anormal olur, eyni zamanda ürək-damar və 
tənəffüs  sistemində  funksional  kənara  çıxmalar  özünü  büruzə 
verir, 
Müxtəhf  intensivli  amillər  insana  müxtəlif  istiqamətli  təsir 
göstərir. Belə ki, havamn yüksək çirklənmə səviyyəsi böyümə və 
inkişafın  ləngiməsinə,  piylənmə  nəticəsində  disharmonikliy-  in 
artmasına,  zərərli  maddələrin  kiçik  konsentrasiyası  isə  akse- 
lerasiya  prosesinə  səbəb  olur.  Aniropometrik  məlumatlann 
müqayisəsi göstərdi ki, uşaqlarda boy, bədən çəkisinin artmu döş 
qəfəsinin dairəvi çirklənmə rayonunda daha çox olur. Belə sürətli 
fiziki  inkişaf  ürək-damar  sistemi  effektliyinin  hiss  ediləcək 
dərəcədə zəifləməsilə müşayiət olunur. 
İnsanların  qanında,  sidiyində,  saçlarında  və  digər 
toxumalarında toksiki maddələr tərkibinin qarşılıqh əlaqəsi aşkar 
edilmişdir.  Məktəblilərin  saçlarmda  kadmium  və  qurğuşun 
səviyyələri  ilə  onların  əqli  inkişafı  arasında  asıhhq  müəyyən 
edilmişdir. Ağır metallardan olan qurğuşun ən çox yayılan toksiki 
maddədir. Hava ilə gələn nikel, kadmium, beriUium və civə bəzi 
rayonlarda  ciddi  təhlükə  yaradır.  Ən  təhlükəlisi  odur  ki,  bu 
metalların orqanizmdə toplanması çirklənmə səviyyəsi ilə başlanır. 
Hazuda  atmosfer  havasının  çirklənməsi  adamlarda  böyük 
həyəcan  doğurmuşdur.  Ona  görə  də  inkişaf  etmiş  ölkələrin 
əksəriyyəti  havanı  çirkləndirən  əsas  mənbələrin  ləğv  edilməsilə 
məşğul olmağa başlanuşdır. Aparılan tədbirlər sayəsində, məsələn, 
Londonun  sakinləri  artıq  günəşi  70%-dən  çox  görürlər.  Bu  işdə 
enerji  qurğularının  kömürdən  neftə  keçirilməsi  kükürd  turşusu 
tullantısım  xeyli  azaltdı.  Havanın  çirklənməsilə  mübarizə 
sayəsində  həyata  keçirilən  tədbirlər  əhahnin  sağlamlığımn 
yaxşılaşmasına səbəb olmuşdur. 
Şəhər sakinlərinin orqanizmi üçün kimyəvi maddələrin əlavə 
mənbəyi  kənd  təsərrüfatı  məhsullarıdu.  Şəhər  yaxın-  hğında 
yetişdirilən məhsullar gübrə və pestisidlərlə çirklənir. 
105 

---

Eləcə də onlar yağmurlar tərkibində bəzən Mendeleyev cədvəlini 
əks  etdirən  maddələrlə  də  çirklənir.  Atmosferdəki  texno-  gen 
axınlar  öz  əksini  atmosfer  yağmtdannda,  xüsusən  qar  örtüyü  və 
torpaqda tapır. Şəhərlərdə isə 30-40 dəfə fondan yuxarıdır. 
Əlvan  metallurgiya  müəssisələri  yamnda  torpaqların 
çirklənmə  səviyyəsi  daha  yüksəkdir  (450  dəfə),  cihazqayırmada 
300  dəfə,  qida  metallurgiyasmda  250  dəfədir.  Ancaq  mənbədən 
uzaqlaşdıqca  atmosferdə  çirkləndiricilərin  konsen-  trasiyası 
azalmağa  başlayır.  Deməli,  yeni  yaşayış  massivləri  salınarkən 
onlann insan sağlamhğma təhlükə yaradan müəssisələrdən uzaqda 
olmasına diqqət yetirilməlidir. 
Kənd  təsərrüfatmda  istifadə  edilən  kimyəvi  maddələr  - 
pestisidlər,  herbisidlər  ətraf  mühitin  çirklənməsində  birinci  yeri 
tutur.  İkinci  yeri  ağır  metallar  tutur  ki,  bunlar  da  geniş  yayılan 
karbon oksidi, kükürdlü anhidrid, neft məhsullan və foto- kimyəvi 
oksidantlar kimi çirkləndiricilərdən üstündür. 
Böyük  şəhərin  ən  ciddi  problemi  sudur.  Bəşəriyyətin  tarixi 
inkişafı  su  təchizatı  ilə  əlaqədar  olmuşdur;  insan  oturaq  həyat 
şəraitinə  məhz  su  mənbələri  yaxınlığında  başlanuşdu*.  Həyati 
tələbatı  ödəmək  üçün  insana  5  litr  su  kifayət  edir,  lakin  şəxsi 
gigiyena və məişət tələbatına ən azı 40-50 litr su sərf edilməlidir. 
Şəhərdə  su  sərfi  orta  hesabla  150-dən  200  litrə,  bir  sıra  sənaye 
mərkəzlərində isə 500 litrə qədərdir. Əhalinin artması ilə əlaqədar 
suyun  istifadəsinin  daim  artmasına  baxmayaraq,  əsas  təhlükə 
çayların, göllərin və yeraltı sularm get-gedə artan çirklənməsidir. 
Qarm  yatalağı,  epidemik  kolitlər  və  dizenteriya  su  bakteriyaları 
vasitəsilə  keçərək,  əksər  xəstəliklərin  və  ölüm  hadisələrinin  əsas 
səbəbləridir.  Bu  təhlükə  mərkəzi  su  təchizatı  məntəqələrində 
filtrasiya qurğularımn yaranması və suyu xlor- laşdıran texnikalar, 
cihazlar  vasitəsilə  aradan  qalduılımşdır.  Amma  sənayenin  sürətli 
inkişafı  nəticəsində  su  hövzələrinə  atılan  texniki  tullantılar 
getdikcə artır. Bu mürəkkəb tullantılar - sintetik kimyəvi maddələr, 
turşular və pestisidləri adi təmizləmə üsulu ilə ləğv etmək mümkün 
olmur və onlar özlərinin tok- siki effektini uzun müddət saxlayırlar. 
Hazırda su hövzələrinə 
106 

---

tullanan  çirkləndiriciləri  aşağıdakı  kateqoriyalar  üzrə  təsni- 
fatlaşdırraaq olar: 
1.
 
Üzvi  çirkləndiriciiər:  onların  parçalanması  üçün  oksigen 
tələb olunur (ilk növbədə məişət və sənaye tullantısı). 
2.
 
Heyvan  mənşəli  məişət  tullantılarında  olan  infeksiya 
xəstəliklərinin qıcıqlandıncıları. 
3.
 
Süni gübrələr. 
4.
 
Sintetik  üzvi  maddələr  (yuyucu  vasitələr,  pestisidlər  və 
digər sənaye-kimya maddələri) 
5.
 
Qeyri-üzvi  və  mineral  maddələr  (metal  duzlan,  turşular, 
bərk  hissəciklər)  ~  şaxtalardan  və  zavodlardan,  nefttəmizləyici 
müəssisələrdən  və  kənd  təsərrüfatı  yerlərindən  suya  düşən 
maddələr. 
6.
 
Radioaktiv  filizlərin  istehsalından,  atom  reaktorlarından, 
sənaye 
müəssisələrinin 
axın 
sularından, 
elmi-tədqiqat 
institutlarından  və  xəstəxana  müəssisələrindən  sulara  gələn 
radioaktiv maddələr. 
Qeyd edilən çirkləndiricilərin qarışığından ibarət olan və iri 
şəhərlərin  çaylarma  gələn  tullantıların  çoxu  adamlarda  tok-  siki 
zəhərlənmə hallarmın artmasına səbəb olmuşdur. Suların nitratlar, 
qurğuşun, urokomla (epidemik Ur), ftorla çirklənməsi səbəbindən, 
həmçinin digər xəstəliklərlə əlaqədar civə ilə zəhərlənən anaların 
doğduğu  uşaqların  gələcəkdə  əqli  inkişafında  gerilik  müşahidə 
olunurdu. 
Müəyyən  edilmişdir  ki,  orqanizmin  mineral  balansı  bir  sıra 
somatik  xəstəliklərin  əmələ  gəlməsində  və  ya  xəbərdarhq 
edilməsində müəyyən əhəmiyyət kəsb edərək, qəbul edilən suyun 
və qidanın mineral tərkibilə sıx bağhdır ki, onlar da (su və qida) 
konkret  yerin  həm  təbii  geokimyəvi  xüsusiyyətləri,  həm  də 
antropogen  amillərilə  şərtlənir.  Jümyəvi  tullantılar,  suvuran 
stansiyalarda suyun təmizlənmə metodları və yeyinti sənayesində 
qida  məhsuUanmn  emal  edilməsi  suyun  mineral-  laşmasmı  ya 
artırır,  ya  da  aşağı  salır.  İçməli  suyun  codluğu  ilə  ürək-damar 
xəstəliyi arasında əksinə koorelyasiya mövcuddur. Yumşaq suda 
böyük olmayan həcmdə kalsium, maqnezium, vanadium vardır ki, 
bu da ürək-damar sisteminə müsbət təsir 
107 

---