Zehin və Məntiq
bu hökmü verməsi ağıl qüvvəsinin dördüncü təfəkkür forması
olan "əqli-nəticə"nin sayəsindədir. Təfəkkürün bu dörd
formaları haqqında kitabın ikinci hissəsində geniş şəkildə
bəhs ediləcək.
İnsan bu idrakla heyvandan fərqlənir və bu onun kamilliyini
göstərir. Əqli idrak zehni təhliUər sayəsində yaranır. Məsələn,
insan və heyvan hissi idrakda müştərəkdir, yəni ətraf aləmi
müşahidə edən insan və heyvanda hissi təsəvvürlər əmələ gəlir və
heyvan bu təsəvvürləri məfhum halma sahb qruplaşdıra
(mücərrədləşdirə) bilmədiyindən omm üçün əqli idrak hasil olmur.
Amma insan hiss etdiyi şeylərdən (hissi idrak) ümumi məfhumlar
alaraq (mücərrədləşdirmə) onları mənalandıra (tərif) bildiyindən,
hissələrə ayırdığmdan (bölgü), onlar arasmda bağlılıq qurmağa
(əqli-nəticə) qadir olduğundan, əqli məlumatlara da malik ola bilir.
Heyvan isə ətraf aləmdəki varlıqları, yalnız həmin varlıq olaraq
dərk edə bilir. Dediyimiz kimi insan isə heyvanm bu idrakmdan
əlavə həmin varlıqlar arasmdakı əlaqələri də dərk edə bilir.
Məsələn, insan kimi heyvan da Günəşi müşahidə edir. Heyvan hər
dəfə Günəşi müşahidə etdikdə təkcə Günəşin özünü müşahidə edir.
Omm Yerlə əlaqəsini dərk edə bilmir. İnsan isə Günəşi müşahidə
etdikdən soma onun Yerlə əlaqəsini, yəni Yerin Günəş ətrafmda
fırlan- dığmı da dərk edir. Yaxud, şiri görən maral, şiri müəyyən
formalı rənglərin cəmi olaraq qorxulu bir şey kimi dərk edir. Yəni
maral, şirin öz-özlüyündə bir canlı olduğunu və şirin rənglərinin
şirdən fərqli olduğunu dərk edə bilmir. İnsan isə şirin mahiyyətinin
yalmz vəhşi bir canlı, rənginin də şirin özündən fərqli olduğunu
dərk edir. Bundan soma isə, məsələn, şirə qır- mızı-boz rəngi hökm
edərək, "şir qırmızı-boz rəngli vəhşi heyvandır" nəticəsini alır. Yəni
maral şiri, yalnız şirin rəngi ilə görür, insan isə şiri xaricdə iki
şeydən (şirin mahiyyəti və rəngindən) təşkil olmuş bir obyekt kimi
dərk edə bilir. Elə bu səbəbdən də, maral və digər heyvanlar şiri
hərəkətsiz halda gör
65
Məntiq ____________________________________________________________
dükdə təhlükə hiss etmirlər. Şir onlara tərəf hərəkətə başladıqda isə
bu zərif he
3
rvanlar şirdən qaçmağa başlayırlar. Amma insan şirin
vəhşi olduğunu ümumi məfhum olaraq dərk etdiyindən, hər
zaman ondan kənar gəzir.
Beləliklə, məntiq elmi zehnin yuxarıdakı qüvvələrindən yal- mz
ağıl qüvvəsi sayəsində zehnin hərəkətini (təfəkkürü) öyrənir və bu
hərəkətin (təfəkkürün) dörd forması olan "mücərrədləşdirmə",
"tərif", "bölgü" və "əqli-nəticə"dən damşır.^ Əqli biliklər zehnin ağıl
qüvvəsinin sayəsində təfəkkürün bu dörd - "mücərrədləşdirmə",
"tərif", "bölgü" və "əqli-nəticə" formaları ilə yaramr. Məntiqin də
mövzusu, yaxud predmeti təfəkkürün elə bu dörd formasıdır.
Ağıl qüvvəsinin xüsusiyyətləri
a)
Əqli idrak üçün digər idraklarla müqayisədə hədd yoxdur və
insarun, bu əqli idrakı inkişaf etdirmə imkanı var.
b)
Ağıl qüvvəsi hissi, xəyali və vəhmi elmlərin yanhşlarmm
qarşısım almaqda insana kömək edir.
c)
Ağıl vasitəsilə insan digər idraklardan istifadə edərək onlar
üçün ümumi məfhumlar yaradır (mücərrədləşdirmə).
d)
Ağıl vasitəsilə şeylərin əsl mahiyyətinə varıhr (tərif).
e)
Ağıl vasitəsilə məfhumlarm xarici nümunələri qisimlərə
bölünür (bölgü).
f)
Ağıl vasitəsilə verilənlər qruplaşdırılaraq yeni nəticələr
almır, ümumi qanunlar kəşf edilir (əqli nəticə).
Min illər bundan öncə çətinliklər içərisində yaşayan insana,
bugünkü müasir texnikanı bağışlayaraq ontm rahatlığım təmin
edən də məhz ağıldır. Hissi, xəyali və vəhmi elmlərin xə- talarrmn,
onlarm vasitəsilə yanlışlığa səbəb olan məlumatlarm qarşısım
alaraq ağla istiqamət verən yeganə ehn isə məntiq elmidir.
Bax: II hissə
66
Zehin və Məntiq
Rəssamdakı zehni qüvvələr
Tutaq ki, rəssam tablo üzərində bir əsər yaratmaq istəyir. Bu
zaman, rəssamm yuxarıda adlarım çəkdiyimiz zehni qüvvələrdən
necə istifadə edərək əsər yaratmasma nəzər salaq.
Məlumdur ki, rəssam duyğu üzvləri vasitəsilə ətraf aləmi
müşahidə etdikdən sonra əsər yarada bilər. Çünki o, əvvəlcə,
əşyaları müşahidə etməlidir ki, onlarm şəklini tablo üzərmə köçürə
bilsin. Deməli, əvvəlcə, rəssamm duyğuları, hissi dərk etmə
qüvvələri işləməlidir. Bundan sonra tablo ilə üz-üzə duran
rəssamm qalan üç - xəyal, vahimə və ağıl qüvvələrinin işə
düşməsinə baxaq.
Tutaq ki, rəssam hər hansı bir təbiət mənzərəsini tablo üzərində
təsvir etmək istəyir. Dedik ki, buna görə o, əvvəlcə, təbiəti duyğu
üzvləri vasitəsilə müşahidə etməlidir. Əvvəlcə çay şəkli çəkmək
istəyən rəssam, ağıl qüvvəsinin sayəsində dərk edir ki, çaym axm
istiqamətini yuxarıdan aşağıya doğru çəkməlidir. Amma çaym,
tablonun hansı tərəfində çəkiiməsinə isə, artıq rəssamm təxəyyül
qüvvəsi qarışır. Yəni rəssamm zövqünə uyğun olaraq çay tablomm
ya sağmda, ya da solunda verilə bilər. Məlumdur ki, bu zaman ağıl
işləmir. Ümumiyyətlə, rəsm əsərində əşyalarm qarşılıqlı
münasibətinin gözəl təzahürü rəssamm təxəyyülündən asılı olur.
Bu təxəyyül sayəsində də rəssamlar bir-birindən fərqlənirlər.
Daha sonra rəssam, əsərə gözəUik vermək üçün çaym kəna-
rmda müxtəlif heyvan şəkilləri çəkmək istəyir. Tutaq ki, şir ilə
maralı çaym kənarmda birgə göstərmək istəyir. Məlumdur ki, şir ilə
maral bir yerə cəm olası heyvanlar deyil. Yəni əgər rəssam istəsə ki,
tabloda şir ilə maralı bir-birinə yaxm məsafədə versin, mütləq şiri
maralm arxası Uə sürətlə qaçan halda çəkməlidir. Bu da rəssamm
vahimə qüvvəsinin sayəsindədir. Çünki maralm şirdən qaçmasmm
səbəbi vahimə qüvvəsinin sayəsində dərk edilir.
67
Dostları ilə paylaş: |