Məntiq ___________________________________________________________
Bu misalla zehnin müəyyən hallara düşərək yuxarıdakı
qüvvələrdən necə istifadə etməsi daha da aydm olur. Onu da qeyd
edək ki, musiqiçilər, konstruktorlar, memarlar, ədiblər, yazarlar və
şairlər öz əsərlərini yuxarıdakı misala uyğun olaraq zehnin
qüvvələrindən istifadə etməklə yaradırlar.
SUALLAR:
1.
Verilən təriflərə əsasən, yuxarıdakı idraklarm təfəkkür
olub-olmadığım aydınlaşdırm.
2.
İdraka öz sözlərinizlə tərif verib, kitabdakr təriflə müqayisə
edin.
3.
İdrakm növlərinə misallar gətirin.
4.
Aşağıdakılarm idrakm hansı növlərinə aid olduğunu
söyləyin:
Allahm dərk olunması, öz mənliyimizi dərk etməyimiz, öz
dsrrdrrıizə olan ekrıimiz, riyazi qanunlar, kainatm dərk olunması.
5.
Hüzuri idrakla hüsuli idrakm fərqi nədir?
6.
Həm hüzuri, həm də hüsuli yolla əldə edilən bilik göstərin.
7.
Aşağıdakılardan hansılar hüsuli, hansılar hüzuridir?
İnsanm özünə ("mən"ə) olan biliyi, beş üçdən böyükdür,
insanm Allahı dərk etməsi, keçmiş haqqmda ekn, nəfsi
xüsusiyyətlərdən achq, susuzluq, qorxu və şadhq, insanm hüsuli
məlumatı, yəni zehni təsəvvürləri, ədəbiyyat elmləri, daxili
qüvvələrə - sevgi, qəzəb, təfəkkür, təxəyyül, ağü, istedad və iradəyə
olan dərkimiz.
8.
Allahm elmi hüzuridir, yoxsa hüsuli?
9.
Eşq və məhəbbət hüzuridir, yoxsa hüsuli?
68
4-
CU DƏRS
TƏSƏVVÜR VƏ TƏSDİQ
Təsəvvür və təsdiq bilikləri
Üçüncü bölgüdə isə hüsuli idrak, hökm qəbul edib etməməsi
cəhətindən iki yerə bölünür: təsəvvür və təsdiq.^ Bu məf- humlarm
şərhi üçün aşağıdakı misala baxaq:
Fərz edin ki, yazı lövhəsində üçbucaq şəkli çəkilmişdir. Siz bu
şəkli görməklə zehninizdə bir təsəvvür yaramr. Həmin təsəvvürə
bilik deyilir. Bu, sırf təsəvvür edilən bir idrakdır və onda heç bir
iqrar, yaxud inkarm təsdiqi yoxdur. Yəni insan nəfsi bu idrakm
özündə heç bir şeyi nə iqrar, nə də inkar etmir.
Üçbucağm tərəflərinə nəzər saldıqda, görürsünüz ki, ya bə-
rabərtərəfli, ya da bərabəryanlıdır. Bucaqlarma nəzər saldıqda, ya
düzbucaqlıdır, ya da düzgün üçbucaqdır. Bu zaman yeni -
bərabəryanlı, düzgün, düzbucaqlı üçbucaq kimi təsəvvür əldə
etmiş olursunuz. Bu təsəvvürlərin də özündə heç bir iqrar və ya
inkar təsdiq olunmur. Yəni zatən təsəvvürdən başqa bir şey
deyillər.
Yenidən yazı taxtasmda iki qonşu bucaq olan şəkU görürsünüz.
Bu da sırf təsəvvürdən ibarət olacaq. Bilirik ki, qonşu bu- caqlarm
cəmi 180°-dir. Belə bir sualla qarşılaşırsmız: "Görəsən,
idrakın bu iki növü ilk dəfə İslam dünyasının dahi şəxsiyyəti Farabi (bax: II dərs)
tərəfindən kəşf olunmuşdur.
69
Məntiq ___________________________________________________________
birinci şəkildəki üçbucağın daxili bucaqlarının cəmi, ikinci
şəkildəki qonşu bucaqlarm cəmi ilə bərabərdir, ya yox?" Bu sual da
təsəvvürdür. Üçbucağm daxili bucaqlarınm cəminin 180°- yə
bərabər olduğunu isbat etdiyiniz zaman isə zehninizdə təsəvvür
edilən sualm xarici aləmlə uyğun olduğu qənaətinə gəlirsiniz. Bu
isə təsəvvür yox, təsdiq biliyidir. Yəni üçbucağı görməklə zehində
əmələ gələn "şəkil" də təsəvvürdür, "üçbucağm daxili bucaqları
cəmüıin 180°-yə bərabər olub olmaması" da təsəvvürdür, amma
zehnə gələn sual müqabilindəki "Üçbucağm daxili bucaqlarınm
cəmi 180°-yə bərabərdir!" qənaəti isə təsdiqdir. Beləliklə, bəzən
təsəvvür mütləq təsəvvürdür, buna təsəvvür, bəzən isə bu təsəvvür
nəfsin təsdiqi ilə, müəyyən qənaətlə bərabərdir, bıma isə təsdiq
deyilir. Yəni təsdiq id- rakmda, onun gerçəkliklə uyğun
olub-oknamasmı nəfs ya iqrar, ya da inkar edir. Beləliklə:
Təsəvvür - Özündə heç bir müsbət və ya mənfi hökmü
daşımayan, nəfs tərəfindən iqrar və ya inkar edilməyən hü-
suli idrak forması sayəsində yaranan bilikdir.
Təsəvvürün dörd
növü var:
sadə
(məsələn, gül),
naqis mürəkkəb
(məsələn, yaşıl
bayraq),
qeyri-xəbəri tam mürəkkəb
(məsələn, buradan
uzaqlaşma),
təsdiq olunmayan xəbəri tam mürəkkəb^^
(yəni,
məsələn, haqqmda heç bir hökm vermədən başqa qalaktikalarda
yaşayışm olub olmaması haqqmda fikirləşmək).
Təsdiq - Bir neçə təsəvvür vasitəsilə müsbət və ya mənfi
hökm şəklində gələn, özündə zatən iqrar, yaxud inkar
daşıdığından nəfs tərəfindən təsdiq olunan hüsuli idrak
forması sayəsində yaranan bilikdir.
Yəni təsdiq ya
"iqrari",
ya
da
"in-
kari"dir. Məsələn: iqrari - "Yer kürə formasmdadır", inkari -
"Səbəbsiz heç bir nəticə yoxdur".
Qeyd edək ki, təsəvvür və təsdiq, hüsuli idrakm hökm (müsbət,
yaxud mənfi) qəbul edib-etməməsi cəhətindən iki nö-
Bax: I hissə, III fəsil, III
dərs
70
Dostları ilə paylaş: |