Redaktor: Korrektor: Cildin
bu hökmü verməsi ağıl qüvvəsinin dördüncü təfəkkür forması
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "şir qırmızı-boz rəngli vəhşi heyvandır"
- Ağıl qüvvəsinin xüsusiyyətləri
- Bax: II hissə
Zehin və Məntiq bu hökmü verməsi ağıl qüvvəsinin dördüncü təfəkkür forması olan "əqli-nəticə"nin sayəsindədir. Təfəkkürün bu dörd formaları haqqında kitabın ikinci hissəsində geniş şəkildə bəhs ediləcək. İnsan bu idrakla heyvandan fərqlənir və bu onun kamilliyini göstərir. Əqli idrak zehni təhliUər sayəsində yaranır. Məsələn, insan və heyvan hissi idrakda müştərəkdir, yəni ətraf aləmi müşahidə edən insan və heyvanda hissi təsəvvürlər əmələ gəlir və heyvan bu təsəvvürləri məfhum halma sahb qruplaşdıra (mücərrədləşdirə) bilmədiyindən omm üçün əqli idrak hasil olmur. Amma insan hiss etdiyi şeylərdən (hissi idrak) ümumi məfhumlar alaraq (mücərrədləşdirmə) onları mənalandıra (tərif) bildiyindən, hissələrə ayırdığmdan (bölgü), onlar arasmda bağlılıq qurmağa (əqli-nəticə) qadir olduğundan, əqli məlumatlara da malik ola bilir. Heyvan isə ətraf aləmdəki varlıqları, yalnız həmin varlıq olaraq dərk edə bilir. Dediyimiz kimi insan isə heyvanm bu idrakmdan əlavə həmin varlıqlar arasmdakı əlaqələri də dərk edə bilir. Məsələn, insan kimi heyvan da Günəşi müşahidə edir. Heyvan hər dəfə Günəşi müşahidə etdikdə təkcə Günəşin özünü müşahidə edir. Omm Yerlə əlaqəsini dərk edə bilmir. İnsan isə Günəşi müşahidə etdikdən soma onun Yerlə əlaqəsini, yəni Yerin Günəş ətrafmda fırlan- dığmı da dərk edir. Yaxud, şiri görən maral, şiri müəyyən formalı rənglərin cəmi olaraq qorxulu bir şey kimi dərk edir. Yəni maral, şirin öz-özlüyündə bir canlı olduğunu və şirin rənglərinin şirdən fərqli olduğunu dərk edə bilmir. İnsan isə şirin mahiyyətinin yalmz vəhşi bir canlı, rənginin də şirin özündən fərqli olduğunu dərk edir. Bundan soma isə, məsələn, şirə qır- mızı-boz rəngi hökm edərək, "şir qırmızı-boz rəngli vəhşi heyvandır" nəticəsini alır. Yəni maral şiri, yalnız şirin rəngi ilə görür, insan isə şiri xaricdə iki şeydən (şirin mahiyyəti və rəngindən) təşkil olmuş bir obyekt kimi dərk edə bilir. Elə bu səbəbdən də, maral və digər heyvanlar şiri hərəkətsiz halda gör 65
Məntiq ____________________________________________________________ dükdə təhlükə hiss etmirlər. Şir onlara tərəf hərəkətə başladıqda isə bu zərif he 3 rvanlar şirdən qaçmağa başlayırlar. Amma insan şirin vəhşi olduğunu ümumi məfhum olaraq dərk etdiyindən, hər zaman ondan kənar gəzir. Beləliklə, məntiq elmi zehnin yuxarıdakı qüvvələrindən yal- mz ağıl qüvvəsi sayəsində zehnin hərəkətini (təfəkkürü) öyrənir və bu hərəkətin (təfəkkürün) dörd forması olan "mücərrədləşdirmə", "tərif", "bölgü" və "əqli-nəticə"dən damşır.^ Əqli biliklər zehnin ağıl qüvvəsinin sayəsində təfəkkürün bu dörd - "mücərrədləşdirmə", "tərif", "bölgü" və "əqli-nəticə" formaları ilə yaramr. Məntiqin də mövzusu, yaxud predmeti təfəkkürün elə bu dörd formasıdır.
a)
Əqli idrak üçün digər idraklarla müqayisədə hədd yoxdur və insarun, bu əqli idrakı inkişaf etdirmə imkanı var. b)
qarşısım almaqda insana kömək edir. c)
Ağıl vasitəsilə insan digər idraklardan istifadə edərək onlar üçün ümumi məfhumlar yaradır (mücərrədləşdirmə). d)
e)
Ağıl vasitəsilə məfhumlarm xarici nümunələri qisimlərə bölünür (bölgü). f)
Ağıl vasitəsilə verilənlər qruplaşdırılaraq yeni nəticələr almır, ümumi qanunlar kəşf edilir (əqli nəticə). Min illər bundan öncə çətinliklər içərisində yaşayan insana, bugünkü müasir texnikanı bağışlayaraq ontm rahatlığım təmin edən də məhz ağıldır. Hissi, xəyali və vəhmi elmlərin xə- talarrmn, onlarm vasitəsilə yanlışlığa səbəb olan məlumatlarm qarşısım alaraq ağla istiqamət verən yeganə ehn isə məntiq elmidir.
66
Zehin və Məntiq Rəssamdakı zehni qüvvələr Tutaq ki, rəssam tablo üzərində bir əsər yaratmaq istəyir. Bu zaman, rəssamm yuxarıda adlarım çəkdiyimiz zehni qüvvələrdən necə istifadə edərək əsər yaratmasma nəzər salaq. Məlumdur ki, rəssam duyğu üzvləri vasitəsilə ətraf aləmi müşahidə etdikdən sonra əsər yarada bilər. Çünki o, əvvəlcə, əşyaları müşahidə etməlidir ki, onlarm şəklini tablo üzərmə köçürə bilsin. Deməli, əvvəlcə, rəssamm duyğuları, hissi dərk etmə qüvvələri işləməlidir. Bundan sonra tablo ilə üz-üzə duran rəssamm qalan üç - xəyal, vahimə və ağıl qüvvələrinin işə düşməsinə baxaq. Tutaq ki, rəssam hər hansı bir təbiət mənzərəsini tablo üzərində təsvir etmək istəyir. Dedik ki, buna görə o, əvvəlcə, təbiəti duyğu üzvləri vasitəsilə müşahidə etməlidir. Əvvəlcə çay şəkli çəkmək istəyən rəssam, ağıl qüvvəsinin sayəsində dərk edir ki, çaym axm istiqamətini yuxarıdan aşağıya doğru çəkməlidir. Amma çaym, tablonun hansı tərəfində çəkiiməsinə isə, artıq rəssamm təxəyyül qüvvəsi qarışır. Yəni rəssamm zövqünə uyğun olaraq çay tablomm ya sağmda, ya da solunda verilə bilər. Məlumdur ki, bu zaman ağıl işləmir. Ümumiyyətlə, rəsm əsərində əşyalarm qarşılıqlı münasibətinin gözəl təzahürü rəssamm təxəyyülündən asılı olur. Bu təxəyyül sayəsində də rəssamlar bir-birindən fərqlənirlər. Daha sonra rəssam, əsərə gözəUik vermək üçün çaym kəna- rmda müxtəlif heyvan şəkilləri çəkmək istəyir. Tutaq ki, şir ilə maralı çaym kənarmda birgə göstərmək istəyir. Məlumdur ki, şir ilə maral bir yerə cəm olası heyvanlar deyil. Yəni əgər rəssam istəsə ki, tabloda şir ilə maralı bir-birinə yaxm məsafədə versin, mütləq şiri maralm arxası Uə sürətlə qaçan halda çəkməlidir. Bu da rəssamm vahimə qüvvəsinin sayəsindədir. Çünki maralm şirdən qaçmasmm səbəbi vahimə qüvvəsinin sayəsində dərk edilir. 67
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|