Redaktor: Korrektor: Cildin
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Hissi təsəvvür.
- Xəyali təsəvvür.
- Əqli təsəvvür və təsdiq.
- Zəruri və nəzəri biliklər
- 1-1. Zəruri təsəvvür
- 2-2. Nəzəri təsdiq
- Ümumiyydtb, qalan üç növü, ydni təsəvvürü və təsdiqi, zəruri təsəvvürə çevirmək olar.
Zehin və Məntiq vü olduğundan, hüsuli idrakın əvvəlki dərsdə adı çəkilən hissi, xəyali, vəhmi və əqli növləri hökm qəbul edib-etməməsinə görə təsəvvür və təsdiqə ayrılacaqlar. Hissi təsəvvür. Məsələn, qarşmızdakı kitabm zehninizdə olan hazırkı surəti.
Məsələn, çay kənarmda durarkən çaym hərəkəti ilə bərabər zehninizdəki surəti. Ümumiyyətlə, hərəkət halında olan bir şeyin zehninizdəki surəti. Xəyali təsəvvür. Məsələn, gözünüzü bağladıqdan sonra qarşımzdakı kitabm zehninizdəki xəyali surəti.
Məsələn, sahilindən uzaqlaşdıqdan sonra çaym hərəkəti ilə bərabər onun zehninizdəki xəyali surəti. Qeyd edək ki, hissi və xəyali idrakm yuxarıdakı kimi təsəvvür və təsdiq formalarma bölünməsi iddiası fəlsəfi araşdırma tələb edir. Yəni hissi və xəyali idrakm, yalmz təsəvvür olması mümkündür, amma burada belə verməyimiz təsəvvür və təsdiqin daha da aydınlaşması üçün idi. Əqli təsəvvür və təsdiq. Məsələn: əvvəlki dərsdə qeyd olundu ki, əqli biliklər zehnin ağıl qüvvəsi sayəsində təfəkkürün dörd - "mücərrədləşdirmə", "tərif", "bölgü" və "əqli nəticə" formaları ilə yaranır. Təfəkkürün bu dörd forması ilə yaranan əqli biliklər də "əqli təsəvvür" (mücərrədləşdirmə sayəsində yaranan "insan" məfhumu , yaxud təriflə yaranan "nitq qüvvəsinə malik olan iradəli canlı") və "əqli təsdiq"dir (məsələn: əqli nəticə ilə yaranan "məntiq bütün elmlərin açarıdır").
Hüsuli idrak sayəsində yaranan təsəvvür və təsdiq bilikləri ya zəruri, ya da nəzəridir. Bu iki növə ayrılma isbata ehtiyach- lıq cəhətindəndir. Zəruri biliklər, təsəvvür və təsdiq edilməsində fikrə, mütaliəyə, diqqətə, müqəddimələr hazırlamağa ehtiyacı olmayan biliklərə deyilir və "nəfsin diqqət amillə 7 1
Məntiq ____________________________________________________________ ri"nin (aşağıda gələcək) birinin sadə diqqəti nəticəsində əmələ gəlir. 1-1. Zəruri təsəvvür "Varlıq" məfhumunun xarici aləmdəki, gerçək aləmdəki həqiqəti insana məchul olsa da, məfhumu zəruri və aşkar tə- səvvürlərdəndir. Belə ki, hər bir insan, hətta uşaqlar belə, bu məfhumu sadə, açıq zehinlə başa düşürlər. Həmçinin yoxluq, yaxşıhq, pislik də zəruri təsəvvürlərdir. Məlumdur ki, bu cür məfhumlarm qavramimasmda təfəkkürə və dəqiq tərifə ehtiyac yoxdur. Yəni hamı tərəfindən çox asanlıqla dərk olunur. 1- 2. Zəruri təsdiq "Tam hissədən böyükdür". Bu hökm "tam" ilə "hissə"ni düzgün təsəvvür etməklə təsdiq edilir. Bu cür təsdiq ya duyğu üzvləri vasitəsilə, ya da batini hissiyyat ilə (vicdanla) təsdiq olunur və təsdiq olunmasmda düşüncəyə ehtiyac duyulmur. Bu, riyaziyyatda "aksiom" adlamr. 2- 1. Nəzəri təsəvvür Nəzəri məlumatlarda sadə şəkildə təsəvvürlə bərabər, düşünməyə, dəlilə ehtiyac duyulur və nəzəri təsəvvür həmişə bir neçə zəruri təsəvvürlə bərabər qavramlır. Hamı tərəfindən zəruri təsəvvür kimi qəbul edilsə də, dəqiq mənasmı dərk etmək üçün "nəfs", "enerji" və s. kimi məfhumlarm təsəvvür olunması üçün təfəkkürün üçüncü forması olan "tərif"ə ehtiyac duyulur. Buna misal olaraq, "ada" məfhumunun "torpaq", "su", "dörd tərəf" və s. məfhumları olmadan təsəvvür edilə biknəməsini göstərmək olar.
"Yer Günəş ətrafma hrlamr", "Aləm sonradan yaramb" və s. kimi hökmlər də nəzəri təsdiqdir və riyaziyyatda "teorem" ad- 72
Zehin və Məntiq lanır. Çünki bu iki məlumat hal hazırda bizim üçün zəruri təsdiq olsa da, sonradan alimlər tərəfindən kəşf edilmişdir. Bu haqda kitabm üçüncü hissəsində bəhs ediləcək. Yuxarıdakılara əsasən, deyə bilərik ki, nəzəri təsdiq təkrar, ya da tez-tez istifadə nəticəsində zəruri təsdiqə (məsələn: "Yer Günəş ətrafmda fırlamr"), zəruri təsdiq adqoyma ilə zəruri təsəvvürə (məsələn: "Yer bütün cisimləri cəzb edir" təsdiqinin "cazibə qanunu" kimi adlandırılması), nəzəri təsəvvür tərif olunmaqla nəzəri təsdiqə (məsələn: "İnsan şüurlu canlıdır") və əksinə, nəzəri təsəvvür tərif olunma nəticəsində zəruri təsəvvürə^ (məsələn: rəng anlayışı adi insanlar tərəfindən zəruri təsəvvür olsa da, fizikada nəzəri təsəvvür hesab olunub, tərif olunandan sonra fiziklər üçün zəruri təsəvvürə çevrilmişdir) çevrilə bilər. Ümumiyydtb, qalan üç növü, ydni təsəvvürü və təsdiqi, zəruri təsəvvürə çevirmək olar.
Deməli, zəruri və nəzəri olan təsəvvür və təsdiq nisbidir. Yəni müxtəlif insanlar üçün müxtəlif hallar ola bilər. Bəzən isə zəruri biliklər, insan üçün nəzəri olur, yaxud insan bir zəruri məlumata nisbətdə cahil olur. Yəni təfəkkürə. Məsələn, insan "neçə" anlayışını dərk etmək üçün mütləq əvvəlcə "ədəd" anlayışını dərk etməlidir. Bunu ibtidai təhsilə başlayan şagirdlərə, əvvəlcə ədədlər öyrədildikdən sonra "Burada neçə qələm var?" sualının verilməsi ilə də başa düşmək olar. Yaxud "ədəd" anlayışının özü də varlıqları çoxluq halında dərk etdikdən sonra dərk edilir. Çünki qarşılaşdığımız şeylər çoxluq təşkil etməsə, ədəd anlayışını əldə etmək olmaz. Hətta "vahid" anlayışını da. Deməli, "neçə" anlayışı nəzəri olub, "ədəd" anlayışı ilə və həmçinin "ədəd" anlayışı da nəzəri olub, "müxtəlif varlıqlar" anlayışı ilə tərif olunmalıdır. "Ada" anlayışında olduğu kimi. Amma məlumdur ki, insan, zehini formalaşdıqca, artıq belə anlayışları başqa anlayışlarla qavramır. Yəni insan "neçə" dedikdə onun zehninə əvvəlcə "ədəd" ("ədəd"dən əwəl də başqa şeylər) gəlmir. Birbaşa bu anlayışları zəruri olaraq dərk edir. Bu da onu göstərir ki, nəzəri təsəvvürlər zaman keçdikcə zəruri təsəvvürə çevrilə bilər. Bu da bəzən təfəkkür dərsində qeyd olunan təfəkkürün beş mərhələsinə ehtiyacın olmamasını göstərir. Qeyd edək ki, bu çevrilmələrin bəzilərinin mümkünlüyündə fəlsəfi təfəkkürə ehtiyac var. Yəni daha dəqiqlik üçün geniş araşdırma lazımdır. Amma biz deyilənlərlə kifayətlənirik. Oxuculardan mətndə qeyd edilən yuxarıdakı cümləni yadda saxlamalarını və dərsin sonunda suallarda onunla bağlı sualı cavablandırmalarmı istəyirik. 73
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|