Redaktor: Korrektor: Cildin
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məntiqin formalaşması və digər elmlərlə əlaqəsi
Zehin və Məntiq ümumi qanunlar kimi dəqiqləşdirmişlər. Bu da onu göstərir ki, sağlam zehnə malik olan hər bir şəxs bu qaydalarla tamş olduqda, mütləq onu təsdiqləməli və onun daxili düşüncələrini ifadə etdiyini hiss etməhdir. 4.
Tətbiq etmək. Yəni sadəcə məntiqi qaydaları bilmək zehni, yanhşlıqdan qorumur. Bu qaydaları bilməklə yanaşı, (düşüncə və icra məqammda) tətbiq etmək də lazımdır. 5.
Təfəkkür zamam. Tərifdə "təfəkkür zamam" ifadəsinin işlədilməsinrn mənası budur ki, əvvəlki dərslərdə dediyimiz kimi, zehin "təsəvvür etmək", "yaradıcılıq" (təxəyyül), "plan- metrik şəkilləri streometrik qavramaq (3 ölçülü şəkillər)®^" kimi idrak qabiliyyətlərinə malikdir ki, bunlardan biri də "təfəkkür" dür. Məntiq elmi də zehnin bu müxtəlif idrak qabiliyyətlərindən, yalnız təfəkkür haqqmda damşır.
Məntiq haqqmda belə bir sualla qarşılaşırıq: Bu ehni hansı elmlərdən əvvəl və hansılardan sonra öyrənmək lazundn? Aristotel, Farabi və İbn Sina kimi qədim filosoflarm nəzərincə, məntiq "riyaziyyat" və "riyazət" elmlərindən sonra öyrənilməlidir. Çünki bu elmlər msam çətinliyə salaraq ona qətiyyət verir. Riyaziyyat, məsələləri məntiqi qanunlar əsasmda həll edir. Amma bununla belə, necə olur ki, məntiq riyaziyyatdan sonra öyrənilməli olur? Çünki riyazi məsələlər konkretləşdirilir, simvollar hahna gətirilir və həll zamanı yalnız özünü ifadə edən simvollar zəncirvari olaraq qruplaşdırılır. Belə riyazi simvol- laşdırma riyazi məsələlərin həlli zamanı səhv etmənin ehtimalını sıfıra endirir. Demək olar ki, riyazi məsələlərdə səhvin səbəbi zehin yox, onun diqqətsizliyi olur. Yəni zehin riyazi məsələlərin həlli zamam, adətən, düzgün fikirləşir, nəticənin səhv olmasma isə zehnin həll zamanı hansısa bir simvolun yerinə ’ Bax: III hissə, III fəsil, V dərs 99
Məntiq ____________________________________________________________ başqa simvolu qo}unası səbəb olur. Riyaziyyat kimi dəqiq elmlərdən başqa, demək olar ki, bütün elmlərdə insan hissiyyatı məsələlərin həUi zamanı özünü aydm şəkildə göstərir. Məsələn, humanitar elmlərdə mövzularm açıqlanmasım tədqiqatçı öz mülahizələri əsasmda izah edir. Əlbəttə, həmişə belə olmur. Nəsiminin "Məndə sığar iki cahan..." qəzəlindəki "iki cahan" ifadəsinin qavranılması, aydınlaşması müxtəlif ədəbiyyatçılar tərəfindən müxtəlif cür izah edilmişdir. Yaxud tarix elmində fikir ayrılıqları, tarixçilərin ayrı-ayrı mənbələrə əsas- lanmalarma görədir. Riyazi məsələlərin həlli zamanı, zehnin məntiqi öyrənmədiyi halda məntiqi fikirləşməsi, terminləri birmənalı qəbul etməsi, heç bir nəfsi istəyin məsələnin həllinə qarışa bilməməsi, pillə-pillə, zəncirvari hərəkət etməsi omm güclənməsinə, təfəkkür zamam məntiqi fikirləşməsinə, terminləri bir-biri ilə səhv sabnamasma, kənar fikirlərin, nəfsi və xəyali istəklərin məsələnin həllinə müdaxilə etməməsinə səbəb olur. Bundan əlavə, riyaziyyatla məşğul olan şəxsdə iradə güclənir, səbir genişlənir və istər-istəməz, məsələlərə qarşı kəskin diqqət formalaşır. Demək olar ki, sadaladığımız ünsürlər riyaziyyatla məşğul olan şəxsin bütün varlığma tədricən öz təsirini göstərir və onu başqa məsələlərdə də riyaziyyatda olduğu kimi diqqətli otmağa məcbur edir. Məntiqin riyaziyyatdan sonra
öyrənilməsinin məsləhət görülməsi, riyaziyyatla məşğul olan şəxsin zehiiinin, çətin riyazi məsələlər qarşısmda formalaşaraq düzgün təfəkkürə yiyələnməsinə görədir. Riyaziyyat elminin adı da, riyazi məsələlərin həUi zamam zehnin sıxmtıya düşməsi ilə əlaqədardır. "Riyazət" elmi də riyaziyyat kimi, "çətinliyə salma" mənasım ifadə edir. Bu ebn "nəfsi tərbiyə" elminin nəzəriyyəsini praktiki olaraq həyata keçirməkdən ibarətdir. Burada, nəfsin tüğyan edən istəklərinə qarşı kəskin mübarizə aparüaraq, ona əziyyət verilir. Belə olan halda nəfs tədricən tərbiyə edilir. Nəfslə, mənəviyyatla zehnin qarşüıqh sıx əlaqəsi olduğunu 100
Zehin və Məntiq nəzərə alsaq, bu zaman məntiqin bu elmdən sonra öyrənilməsinin səbəbi aydm olur. Nəfslə zehnin qarşılıqlı əlaqəsinə - "nəfsin zehnə təsiri" və "zehnin nəfsə təsiri" kimi iki istiqamətdə baxmaq olar. Nəfsin zehnə təsirindən, əwəM bəhslərdə söhbət açdıq. Amma keçən bəhslərə işarə olaraq deyə bilərik ki, təfəkkür əvvəlcə nəfsin təsiri əsasmda hərəkət edir. Yəni əksər fikirlər nəfsdən qaynaqlanır. Tərbiyə edilməyən tüğyan- kar nəfs öz istəklərini həyata keçirmək üçün "ağıTT istədiyi kimi təfəkkür etməyə məcbur edir. İnsanm bu cür təfəkkürü bəzən dərk olunmadan, bəzən isə dərk olunaraq baş verir. Bunlardan birinci təfəkkürün qarşısım aknaq mümkün olur, amma ikinci təfəkkür qarşısıalınmaz hesab edilir. Demək olar ki, təfəkkür zamam bir çox səhvlərin səbəbi nəfsin zehnə təsirindən qaynaqlamr. Amma əgər nəfs tərbiyə edilsə, artıq o, zehnə təfəkkür zamam təsir edə bilmir və bu zaman zehin sərbəst olaraq düşünməyə nail olur. Nəfsin zehnə təsiri olmayan təfəkkürdə isə səhvlərin səbəbi, yalnız diqqətsizlik olur. Əlbəttə ki, nəfs nə qədər tərbiyə olunmuş olsa, zehin bir o qədər sağlam təfəkkürə malik olar. Nəfsin zehnə amansız təsirləri, böyük filosofları məntiqi, riyazət elmindən sonra öyrənmək fikrinə gətirmişdir. Nəfslə zehnin yuxarıdakı iki əlaqəsini nəzərə alsaq, demək olar ki, məntiq riyazət elmindən sonra öyrəniknəhdir və e)mi zamanda riyazət də məntiqdən soma. Çünki nəfslə zehin eyni zamanda bir-birinə təsir göstərir. Yəni bəzi yerlərdə nəfs zehnə, bəzi yerlərdə isə zehin nəfsə təsir edir. Beləliklə, demək olar ki, bu elmlər paralel öyrənilməlidir. SUALLAR: 1.
Məntiqə öz sözünüzlə necə tərif verə bilərsiniz? Verdiyiniz bu tərifi kitabdakı təriflə müqayisə edin. 2.
3.
Nə üçün məntiq bütün elmlər üçün vasitədir? 101 Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|