Redaktor: Korrektor: Cildin
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məntiq - zehnin təfəkkür zamanı yanlışlıqdan qorunması üçün tətbiq etdiyi fitri və öz-özlüyündə ümumi qaydalar toplusuna deyilir.
Zehin və Məntiq Anselmin nəzərincə, bu dəlil ən kamil dəlildir. O özünün bu dəlilini "Varlıq sübutu" adlandırmışdır. Ondan sonra Dekart bu dəlili başqa formada ifadə etmişdir. Bu dəlili, həmçinin Spinoza və Leybnits kimi bəzi filosoflar da qəbul etmişlər. Amma belə düşünülür ki, bu dəlil səhvdir. İsbat zamam incə məntiqsizlik, sofizmS'* baş vermişdir. Emmanuel Kant bu dəlilin məntiqsiz olduğunu göstərə bilmişdir. Bunun həllini isə "soflzm" bəhsi ilə tamş olduqdan sonra oxucularm öhdəsinə buraxırıq. Yanlış nəticələr verən yuxarıdakı kimi hallar bəzən bilmədən, bəzən isə bilərəkdən olur. Bəli, insanm həqiqəti qəbul və ya inkar etməsini bu müxtəlif nəticələrin zehnin məhsulu olduğunu, zehnin bu əsrarəngizliyini, düzgün və yanlış nəticələrini və məntiqin zehinə özünəməxsus bu hərəkətə köməyini nəzərə alsaq, bu zaman məntiq elminin əhəmiyyəti məlum olur. Bundan əlavə, məntiqin özü ilə birbaşa münasibətdə onun əhəmiyyəti özünü daha aydm şəkildə göstərir ki, bu da yalnız, bu kitabı sona kimi oxuyub davam etdirməyə bağlıdır. Yəni kitabm bu hissəsinə qədər məntiq və onun faydası bizə aydm olsa da, bu sadəcə bir "təsəvvür"dür, amma gələcək bəhsləri izləyərkən "təsdiq" edəcəyik ki, bu ekn insan ağlirun və zehninin yol göstərənidir. AğIm və zehnin bu vacib yol göstərəni olmadıqca, onun gözəlliyində nöqsan yaramr. SUALLAR: 1.
Məntiq bizə nəyi öyrədir və onun predmeti nədir? 2.
Məntiq sözü nədən alınmışdır? 3.
Məntiqin əhəmiyyəti nədən ibarətdir? 4.
Zahiri və batini nitqin əlaqəsini izah edin. 5.
"Allah gözə görünməzdir", "Gözə görünməz şeylər həqiqətdə yoxdur" müqəddimələrindən alınan "Deməli, Allah da yoxdur" nəticəsi nə üçün səhvdir? 6.
Nəticəsi səhv olan bir neçə misal göstərin. Bax: III hissə, III fəsil 95
2- CI DƏRS MƏNTİQİN TƏRİFİ Məntiqə eyni məna ifadə edən bir neçə tərif vermək olar. Məsələn: "Məntiq düzgün düşünmə qammudur", "Məntiq insana düzgün fikirləşməyi öyrədir" və s. Amma məntiqin məşhur tərifi aşağıdakı kimidir:
Bu tərifdə beş mühüm məqam var. 1.
məntiq bir vasitədir. Məntiq özü bir elm olmaqla yanaşı, başqa elmlərə köməkçi ekn kimi xidmət edir. Çünki hər bir el- mm öz predmeti var və bu predmet ətrafmda müəyyən əqli proseslər aparır. Amma düzgün düşünmədikdə, səhvlər özünü göstərir. Bu səhvlər məntiqin köməyi ilə aradan qaldırılır. Başqa sözlə desək, elmlər insana xidmət cəhətindən iki hissəyə ayrılır:
və
vasitəçi elmlər. Əsas elmləri öyrənməkdə məqsəd, məhz həmm elmlərin özüdür. Məsələn: fəlsəfə varlığı öyrənir və fəlsəfəni öyrənməklə varlıq öyrənilmiş olur. Amma vasitəçi elmlər bir ekn kimi formalaşdırılıb, sonradan başqa elmlərin xidmətinə verilmişdir. Yəni onlar xüsusi olaraq başqa 97
Məntiq ^ __________________________________________________________ elmlərin inkişcifı üçün yaradılmışdır. Məsələn: riyaziyyat elmi ayrıca elm olsa da, fizikanm inkişafı üçün çox önəmlidir. Məntiq də bu elmlərin sırasına daxildir - özü də ilk olaraq. Çünki fəlsəfə, riyaziyyat, fizika, tibb və s. kimi elmlər olmasa idi, məntiqi öyrənməyə ehtiyac olmazdı. Ümumiyyətlə, harada təfəkkür varsa, orada məntiqə ehtiyac var. Çünki ağıl, düşüncə və fikir olan yerdə xəta ehtimalı var. Buna görə də məntiq, məntiq qaydaları istifadə olunan elmlərə nisbətən vasitəçi, müqəddimə xarakterli və köməkçi elm sayılır. 2.
kiminsə tərəfindən hazırlanmayıb. Dediyimiz kimi, Aristotel tərəfindən hazırlanıb, amma insan zehnindən, onun ünsiyyətdə olduğu, düşündüyü zaman kor-koranə şəkildə istifadə etdiyi əqli qanunlardan kənara çıxmamaq şərti ilə. Yəni bu qaydalar Aristotel tərəfindən və məhz onun təyin etdiyinə görə deyil, əksinə, öz-özlüyündə təfəkkür qanunları olduğuna görə zehni yanlışlıqdan qoruyur. Bütün əqli elmlər sonradan bu şəkildə hazırlanmışdır. Riyaziyyat barəsində də demək olar ki, hələ topleıma-çıxma qanunları alimlər tərəfindən riyaziyyat elmi adlandırılmamışdan əvvəl, insanlar ticarət işlərində riyazi qanunlardan istifadə edirdilər. Öz-özlüyündə insandan asılı olmayan bütün qanunlar, alimlər tərəfindən insanlarm bu qanunları daha da mükəmməl qavrayıb istifadə etməsi üçün hazırlanmışdır. Öz-özlüyündə qanunlar dedikdə, qanunları alimlər tərəfindən şərti təyin edilən elmlər'’-'’ müqabilində duran elmlər başa düşülür. O cümlədən məntiq də bu elmlərin sırasma daxil edilir. 3.
Fitri. Tərifdə "fitri" ifadəsinin işlənməsi öz-özlüyündə ümumi qaydaların, əslində, insan fitrəti ilə uyğun olduğunu göstərmək üçündür. Yuxarıda da qeyd etdik ki, bu qanunlar əslində var idi, sadəcə olaraq alimlər bunu ehni şəklə salaraq ^ Məsələn, ədəbi elm olan "əruz" elmi kimi. 98
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|