Redaktor: Korrektor: Cildin
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dəlalət və topikanın "Qızıl qayda"sı Bu mövzu dəlalətlə bağlı olsa da, daha çox III hissədə gələcək topika (mübahisə nəzəriyyəsi) ilə əlaqəlidir.
- Hər bir məfhumun "məzmun"unu açaraq, zehni həmin məfhum üzərindən, məzmunda yerləşən məfhuma tərəf yönəltmək olar.
- Dəlalətin növləri
- Həqiqi I Dəlalət X Əqli Təbii
- SÖZÜN DƏLALƏTİ VƏ ONUN NÖVLƏRİ Sözün dəlaləti
- Sözü eşidərkən, şərti qəbul etməyə əsasən, zehnin zehində yer alan müəyyən mənaya yönəlməsinə sözün dəlalət etməsi deyilir.
Məntiq ____________________________________________________________ əlaqədə oLmasma yönəlir. Bütün mümkün variantlar verilir və hansı daha münasibdirsə, hansmm uyğunluğu daha çoxdursa, həmin sahəni araşdırırlar. Dediyimiz kimi, zehnin yönəlməsi uyğunluğun dərəcəsindən və ruhun halmdan asılıdır. Yəni bu qanunun nəzəriyyəsinə əsasən, deyə bilərik ki, bəzi vaxtlar cinayət axtarış işçilərinin müvəffəqiyyətsizliyi nəzəriyyəni lazımmca dəyərləndirməməkdən irəH gəlir. Dəlalət və topikanın "Qızıl qayda"sı Bu mövzu dəlalətlə bağlı olsa da, daha çox III hissədə gələcək topika (mübahisə nəzəriyyəsi) ilə əlaqəlidir. Dəlaləti də iki - şüurlu və şüursuz şəkildəki formalarına ayırmaq olar. Yəni bəzən zehin, uyğunluğa əsasən birbaşa bir ünsür üzərindən başqa bir ünsürə yönəlir və bəzən isə dediyimiz kimi, nəzəriyyəni lazımınca dəyərləndirmək gərək olur. Bu da insandan ağıl və şüur tələb edir. Filmlərdə gördüyümüz kimi; biri evi tərk edir və istədiyi şəxsə nəsə işarə etmək üçün əşyaları xüsusi şəkildə yerləşdirir. Məlumdur ki, həmin şəxs onun nə demək istədiyini başa düşmək üçün seçilən əşyalara və onların ardıcıllığına şüurlu şəkildə yanaşmalı, diqqət etməlidir. Yoxsa onun nə demək istədiyini başa düşmək çətin olar. Buna görə də dəlalətin şüurlu şəkildə olan bu formasına da təfəkkürün "beşinci" forması kimi baxmaq olar. Dəlalətin belə şüurlu forması "topika" (mübahisə nəzərİ 5 ^əsi) və "ritorika" (natiqlik nəzəriyyəsi) ilə də sıx bağlıdır. Bu bağlılığa həmin başlıqlarda işarə olunacaq. Bu mövzu "məfhum" bəhsi ilə bağlı olduğundan, biz burada "Qızıl qayda" adlandıraraq, ona sadəcə olaraq işarə edib, izahını isə IV fəslin IV dərsinə saxlayırıq: Qızıl qayda: Hər bir məfhumun "məzmun"unu açaraq, zehni həmin məfhum üzərindən, məzmunda yerləşən məfhuma tərəf yönəltmək olar. 126
Zehin və Məntiq Dəlalətin növləri Dəlalət ya həqiqi, ya da
şərtidir. Həqiqi dəlalət zamanı zehnin yönəlməsi insan tərəfindən öncədən şərti olaraq qəbul edilmədən asılı deyil. Bu cür dəlalət ya ağıldan qaynaqlanan əqli dəlalətdir (məsələn, tüstünün oda dəlalət etməsi kimi), ya da insan psixologiyası (və ya heyvan təbiətindən) qaynaqlanan təbii dəlalətdir (məsələn, mimikalarm qəzəbə və sevincə dəlalət etməsi). Şərti dəlalət iki şey arasmdakı bağlılığm insan tərəfindən şərti qəbul edilməsinə deyilir. Əqli dəlalət isə bımun əksinədir. Belə ki, əqli dəlalət bütün zehinləri əhatə etdiyi halda, ümumi xarakter daşıdığı halda, şərti dəlalət bir qrup insan arasmdakı şərti qəbul etməkdən asılıdır və xüsusi xarakter daşıyır. Şərti dəlalət ya söz, ya da qeyri-sözdür. Qeyri-sözə misal olaraq, müəyyən sahənin işarələrini; məsələn, yol hərəkət işarələrini, riyazi işarələri və s. göstərmək olar.“ Məntiqdə isə bu dəlalətlərin yalnız söz növündən bəhs edilir. Həqiqi I Dəlalət X Əqli Təbii Tam uyğun Söz Məna
daxili Şərti Qeyri- söz Əlaqəli
“ Əqli dəlalət fəlsəfənin, təbii dəlalət psixologiyanın, qeyri-söz dəlaləti isə məxsus sahənin mövzularından hesab edilir. 127
Məntiq ____________________________________________________________ SUALLAR: 1.
2.
"Dərsdən çıxan müəllim yorğundur". Burada dəlalətin üç əsas sütununu göstərin. 3.
İkinci sualda dəlalətin "birind əsas sütun"u daha nəyə dəlalət edir?
4.
Dəlalətə əvvəlcə öz ifadənizlə tərif verib sonra verilən təriflə müqayisə edin. 5.
Yaradan, aləmi elə yarada bilərdi ki, "su köpüyü" oda, "tüstü" isə suya dəlalət edərdi. Elə isə şərti olduğu halda, niyə biz tüstünün oda dəlalətini əqli hesab edirik? 6.
Tamaınilə əqli olan dəlalətə nümunə göstərin. 7.
Kitabın yazara dəlaləti hansı növdür? 8.
Elə misal çəkin ki, dəlalət həm əqli, həm də şərti olsun. 9.
Qarın yağmasının havanın soyuqluğuna dəlalət etməsi hansı növdür?
10.
Filmlərdə göstərilən mələk, mələyə dəlalət edir. Bu hansı növ dəlalətdir? 11.
Saat əqrəblərinin müəyyən vaxta dəlaləti hansı növdür? 12.
128 2-
CI DƏRS SÖZÜN DƏLALƏTİ VƏ ONUN NÖVLƏRİ Sözün dəlaləti Sözün dəlaləti dedikdə, bütün dillərdə olan sözlərin müəyyən mənaya dəlalət etməsi nəzərdə tutulur. Belə dəlalətin əqli və zati olmadığı, kimlərsə tərəfindən "şərti" qəbul edilmiş olduğu aydmdır. Yərd, məsələn, təqribən yüz il bundan qabaq avtomobil ixtira edildikdən sonra şərti qəbul olunmuşdur ki, benzinlə hərəkət edən bu cihazm adı "avtomobil" olsun. Beləcə, bütün əşyalara bu şəkildə "ad" qoyulmuşdur. Yəni zehnimiz bu şərti qərardan sonra sözün üzərindən zehində qərarlaşan müəyyən mənaya yönəlir. Onda sözün dəlalətinə aşağıdakı kimi tərif vermək olar: Sözü eşidərkən, şərti qəbul etməyə əsasən, zehnin zehində yer alan müəyyən mənaya yönəlməsinə sözün dəlalət etməsi deyilir. Keçən əsrdə İslam dünyasmm fövqəladə filosofları yeni bir nəzərlə sözün dəlalətini daha aşkar surətdə izah etmişlər. Tutaq ki, "ulduz" sözü gecə vaxtı səmaya səpələnmiş sonsuz sayda göy cisimlərinə dəlalət edir. Məlumdur ki, "ulduz" sözünün göy cisimlərinə ad seçilməsi, səmam müşahidə etdik- 129
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|