Redaktor: Korrektor: Cildin
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Zati və qeyri-zati məfhumun xüsusiyyətləri
Məntiq ____________________________________________________________ Qeyri-zati məfhum ya zəruri, ya da qeyri-zəruridir. Zəruri dedikdə, hər hansı bir varlığm zatı yaranarkən, yaranması vacib olan digər bir xüsusiyyət başa düşülür. Məsələn, ədədlərin cüt-təkliyi kimi. Diqqət olunsa, cüt və təkliyin, ədədin zatım təşkil etmədiyi məlum olur. Ədəd, vahidlərin cəmindən ibarətdir; elə ki, vahidlər cəm oldu, ədəd əmələ gəlir və həmçinin bununla həmin ədəd ya cüt, ya da tək olur. Ədədlərin əmələ gəlməsi üçün vahidlərin birləşməsi kifayətdir, cütlük və təklik isə vahidlər birləşərkən öz-özünə yaramr. Göründüyü kimi, burada, hər hansı bir məfhumun yaranması üçün aparılan əməliyyat zamam başqa bir məfhumun da yaranması lazım olur. Bu, söz dəlalətinin əlaqəli növü ilə bağlıdır. Belə ki, əlaqəli dəlalətdə əşyanm zatım təşkil etməsə də, onunla bərabər ohnası vacib olan ünsür başa düşülürdü (diqqət). Belə lazunlı- lıq qeyri-zati zəruri məfhumları yaradır. Başqa bir misal: insan zatım "canidıq" və "nitq" ünsürləri təşkU edir. Bu iki ünsür cəm olduqda, insan yaramr. İnsamn yaranması üçün bu iki ünsürün birləşməsi kifayətdir. Bu iki məfhum vahidləşərkən insan yaramr, bununla belə, insana xas başqa xüsusiyyətlər də əmələ gəlir. Yəni bu iki ünsürün birləşməsi ilə insana xas başqa bir xüsusiyyət də yaranarsa, onda bu xüsusiyyət insamn zatım təşkil etməsə də, amma onun üçün vacib olan, zəruri olan xüsusiyyət olur. Niyə zəruri olur? Çünki dedik ki, əgər yakuz həmin iki ünsürün birləşməsi üə insan yaramrsa, məlumdur ki, yaranan digər xüsusiyyətlər onun zatım təşkil etməməlidir. Məsələn: bu iki ünsür birləşərkən insan yaranır, deməli, insan rütqə malik bir varlıq olur. Əvvəllər dedik ki, nitq, əsası təfəkkürə söykənən xüsusiyyətdir. Deməli, nitqə malik olmaq, təfəkkürə malik oknaq deməkdir. Təfəkkür isə insanda maraq hissi doğurur, təfəkkür sayəsində yeni məlumatlar əldə edən insan təəccüblənə bilər. Yəni nitqə malik insanda təəccüb xüsusiyyəti yaranır. Göründüyü kimi, burada nitqin yaranması ilə öz-özünə, zəruri olaraq təəccüblənmə xüsusiyyəti meydana 158
Zehin və Məntiq gəlir. Bu təəccüblənmək xüsusiyyəti insan üçün zati yox, qey- ri-zati, amma zəruri xüsusiyyət olur. Başqa sözlə. Allah-taala inşam yaradarkən həmin iki ünsürü birləşdirir. Məlumdur ki, xarici aləmdə, yalmz bu iki ünsürdən ibarət olan insan yoxdur. Bu iki ünsürdən ibarət olan insan, yalnız zehindədir. Yəni bu iki ünsürdən əmələ gələn, yalmzca məfhumdur. Amma Allah- taala inşam xarici aləmdə yaradarkən elə bu iki ünsürü yaradır, xarici aləmdə var olma isə qalan əsas olmayan cüzi əlamətləri də əmələ gətirir. Yəni Allah inşam xarici aləmdə yaradır və bu xarici aləmdə yaranma zəruri olaraq başqa xüsusiyyətləri də yaradır. Bu, eyni ilə Allahm Günəş və cisimləri ya- ratmasma bənzəyir. Belə ki. Günəş və işığm xarici aləmdə yaranması kölgə əmələ gətirir. Yəni Allah-taala kölgəni Günəş və cisimlər kimi birbaşa yaratmır. Onun yaranması ikinci mərhələdə dolayısı yolla baş verir. Qeyri zəruri dedikdə isə, zəruriliyin əksi başa düşülür. Məsələn, insamn saçımn rəngi zəruri yox, qeyri-zəruridir. Necə? Cismin yaranması, üçölçülü varlığm yaranması deməkdir. Yəni əgər üçölçülü varlıq yaranarsa, bu, cisim olur. Rəngin isə olması cisim üçün vacib deyil. Necə ki, bəzi cisimlər vardır ki, rəngsizdir. Qeyd edək ki, mücərrədləşdirmədəki əsas olmayan əlamətlər dedikdə, buradakı zəruri olmayan qeyri-zati məfhumlar başa düşülür. Məsələn, insan məfhumunun məzmununu zati olan canlılıq və nitq təşkü edir, amma onun rəngi, boyu və s. xüsusiyyətləri qeyri-zati zəruri olmayan məfhumlardır. Əlbəttə, bu qeyri-zati məfhumlarm özü də mücərrədləşdirmə əsa- smda yaramr (diqqət).
1.
Zati məfhum, predmetlərinin zatmı təşkil etdiyi üçün, onlardan nə xarici aləmdə, nə də zehni aləmdə ayrılmazdır. 159
Məntiq ___________________________________________________________ 2.
Əgər zati məfhum olmasa, mahiyyət nə xarici aləmdə mövcud olar, nə də ki, zehni aləmdə düzgün təsəvvür edüə bilər. 3.
predmetin zatırun mövcud olması üə zati məfhum da mövcud olur. 4.
Bir qeyri-zati məfhumun bir məfhumun predmetlərinə nisbətən "xüsusi qeyri-zati", başqa birinə nisbətən "ümumi qeyri-zati" olması mümkündür. Məsələn, "yeriyən" məfhumu "yalnız yeriyənlər" məfhumunun predmetlərinə nisbətən xüsusi, insana nisbətən isə ümumi qeyri-zatidir. 5.
Bəzi məfhumlar bir mahiyyətə nisbətən qeyri-zati, başqa- sma nisbətən isə zati ola bilər. Məsələn, "rəng" məfhumu cisim məfhumuna nisbətən qeyri-zatidir, çünki cisim yalnız üç- ölçülü maddi varlıqdan ibarətdir, "ağ", "qırmızı" və "yaşıl" məfhumlarma nisbətən isə zati məfhumdur. Bu məfhumlar haqqmda gələn dərslərdə də söhbət açdacaq.
160
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|