Məntiq ____________________________________________________________
2)
Çarpazlaşan
məfhumlar - Bir-birlərinin yalnrz bəzi pred-
metlərini əhatə edən iki məfhumdan ibarətdir.
Məsələn, kamil insan x azərbaycanlr.^^
3)
Tabeli
məfhumlar - Yalnız biri o birinin predmetlərini
tamamilə əhatə edən, yəni biri tamamilə ehtiva olunan iki
məfhumdan ibarətdir.
Məsələn, ədəd > tək ədəd.^^
4)
Tam çarpazlaşan
məfhumlar - Hər ikisi bir-birinin
predmetlərini tamamilə ehtiva edən, hər ikisi ehtiva olunan iki
məfhumdan ibarətdir. Məsələn, insan = bəşər.“
İndi də "tam çarpazlaşan" iki ümumi məfhumun "zid"ləri^^
arasmdakı nisbətin yuxarıdakı dört nisbətdən hansma aid
olduğunu araşdıraq.
"x" işarəsi yuxarıdakı məfhumların kəsişdiyini və ortaq predmetlərinin olduğunu
göstərir.
">" işarəsi "ədəd" məfhumunun "cüt ədəd" məfhumunu tam əhatə etdiyinə işarədir.
68 işarəsi predmetlərin bərabərliyini göstərir.
Bax: Söz bəhsi.
154
Zehin və Məntiq
"Tam çarpazlaşan" iki ümumi məfhumun "zidd'Təri ara-
smdakı nisbət "tam çarpazlaşan"dır.
İsbatı:
Fərz edək ki, A və B məfhumları arasmdakı nisbət "tam
çarpazlaşan"dır. Yəni
A=B (*)
Onda iddia olunur ki:
qeyri-A=qeyri-B {**)
olmalıdır. Əksini fərz etsək, yəni {**) doğru deyil. Bu zaman
"qeyri-A" və "qeyri-B" məfhumları arasmdakı nisbət qalan üç
nisbətdən biri olmalıdır. Yəni
ya qeyri-A // qeyri-B
ya qeyri-A x qeyri-B
ya qeyri-A > qeyri-B
olmalıdır. Çünki yahuz dörd nisbət var. Bu üç halm hər birində,
həmişə "qeyri-A"run elə predmeti vardır ki, "qeyri-B"nin predmeti
deyil. Çünki birinci halda, ümumiyyətlə, "qeyri-A" üə "qeyri-B"nin
müştərək predmeti yoxdur, ikinddə "qeyri-A" ilə "qeyri-B"nin bəzi
predmetləri müştərəkdir, yəni elə pred- metlər vardır ki, ortaq
deyillər və üçüncüdə "qeyri-A" "qeyri- B"ni əhatə etdiyindən
"qeyri-A"nın elə predmeti vardır ki, "qeyri-B"rün predmeti deyü.
Tutaq ki, bu aid olmayan predmet "a"dır. Yəni "a" "qeyri-A"nm
predmetidir, amma "qeyri-B"nin predmeti deyü. Bu zaman sual
olunur ki, elə isə "a" B-nin predmetidir, ya yox? Cavab müsbətdir.
Çünki "qe
3
ni-B"nin predmeti deyüsə, "qeyri-qeyri-B"nin predmeti
olmahdır. Və
qeyri-qeyri-B = B
olduğundan, deməli, B-nin predmetidir. Beləliklə, "a"nm həm
"qeyri-A"run, həm də B-nin predmeti olduğu nəticəsini əldə
155
Məntiq.
edirik. Digər tərəfdən, əgər "a" "qeyri-A"nın predmetidirsə, onda
"qeyri-qeyri-A"nm predmeti olmamalıdır.
qeyri-qeyri-A = A
olduğundan, "a"nm A-mn predmeti olmadığı, lakin B-nin predmeti
olduğu nəticəsini alırıq. Bu isə (*) fərzinə ziddir. Çünki (’^)-a görə
əgər "a" B-nin predmetidirsə, A-nm da pred- metidir. Deməli,
əksini fərz etdiyimiz "(*’^) doğru deyil" fərzi səhvdir. Yəni {**)
doğrudur. İsbat olundu.
SUALLAR:
1.
"Üçbucaq" və "çoxbucaqh" arasındakı nisbəti göstərin.
2.
"Namaz" və "vacib" məfhumları arasındakı nisbəti təyin edin.
3.
Bir-birinə zidd olan iki sözün məfhumları arasındakı nisbət
hansıdır?
4.
"Allah" və "ilah" arasındakı nisbəti göstərin.
5.
"7" ilə "yeddi" arasındakı nisbət hansıdır?
6.
"Ədəd"lə "14" və "kamil insan"la "filosof" arasındakı nisbəti
təyin edin.
7.
Bəzi hərflərin riyaziyyatda ədəd kimi istifadə edildiyini nəzərə
alaraq, "ədəd" ilə "hərf" arasındakı nisbəti təyin edin.
8.
Ümumiyyətlə, "çarpazlaşmayan" məfhumu ilə dörd nisbətdən
biri olan "çarpazlaşmayan" məfhumunun dörd nisbətdən hansına aid
olduğunu müəyyən edin.
9.
Özünüzlə qarşımzdakı kitab arasındakı nisbəti təyin edin.
10.
"Çarpazlaşan" iki ümumi məfhumun zidləri arasındakı nisbəti
göstərin.
11.
"Çarpazlaşmayan" iki ümumi məfhumun zidləri arasındakı
nisbəti göstərin.
12.
Dinin qəbul etdiyi hökmlərlə ağlın qəbul etdiyi hökmlər
arasındakı dörd nisbəti təyin edin.
13.
Verilən təriflərə əsasən, təfəkkürlə idrakın nisbətini təyin edin.
156
4-
CÜ DƏRS
BEŞ ÜMUMİ MƏFHUM
Zati (mühüm) və qeyri-zati (qeyri-mühüm)
Məfhtımxm ən mühüm bəhslərindən biri, tərif bəhsi üçün
müqəddimə sayılan "Beş ümumi" bəhsidir. Ümumi məfhumu
predmetləri Uə müqayisə etsək (yəni predmetə həmin məfhumu
hökm etsək,) iki haldan xaric deyü. Ya bu məfhum öz predme- tinin
zatmı təşkil edir, bu zaman
zati
məfhum, ya da, əksinə, za- tmı
təşkil etmir, bu zaman isə
qeyri-zati
məfhum adlamr. Zati məfhum
özü də iki haldan xaric deyil. Əgər predmetinin bütün zatmı,
həqiqətini, mahiyyətini təşkU edirsə,
növ
adlamr (məsələn: insan),
ya da predmetinin zatmm, mahiyyətinin bir hissəsini təşkil edir. Bu
da öz növbəsində iki yerə ayrılır. Ya bu hissə həmin mahiyyətlə
başqa mahiyyət arasmda müştərəkdir, bu zaman həmin məfhum
cins
adlanır (məsələn, "canh" məfhumu insan və heyvanlara
nisbətən cinsdir), ya da həmin mahiyyətə xas olan, zatm bir
hissəsidir, bu zaman isə bu məfhum
fəsi
adlamr (məsələn, insarun
"rütq"ə malik olması kimi).
Qeyri-zati məfhum ya bir "növ"ə xasdır, bu zaman
xas
qeyri-zati
məfhum adlamr (məsələn, yazıçı və gülən məfhumları
insana xasdır), ya da müxtəlif mahiyyətlər arasmda müştərəkdir, bu
zaman da
ümumi qeyri-zati
məfhum adlanır (məsələn, yeriyən və
yeyən məfhumları insanla başqa canlılar arasmda müştərəkdir).
157
Dostları ilə paylaş: |