Redaktor: Korrektor: Cildin
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Növ və onun qisimləri Növ
- Həqiqi
- "yaxın", "orta"
- Məzmun və həcmin tərs mütənasiblik qanunu: "Məfhumun məzmunu artdıqca onun həcmi azalır”.
- /(m) = mı+m2+m3+...
- "Birinci dql"
Zehin və Məntiq Növ və onun qisimləri Növ - Mahiyyət və həqiqətcə vahid predmetlərin vahid həqiqətlərini, mahiyyətlərini tam olaraq əhatə edən ümumi məfhuma deyilir. Məsələn, "Kamil", "Aqil" və s. haqqmda "Onlar nədir?" so- ruşulduqda, onlarm hər birinə aid olan, bütün zati xüsusiyyətlərini təşkil edən "insan"dır cavabı verilir. Yəni Kamil və Aqilin müştərək tam mahiyyətləri olan "insan" məfhumu cavab olur və növdür. "İnsan" növdür dedikdə, insan məfhumunun növ olduğu anlaşılır. Xarici aləmdəki insanlar isə bu növün predmetləri- dir. Növün aşağıdakı qisimləri var:
- Tərifini yuxarıda qeyd etdiyimiz "növ"dür. Nisbi - Özündən aşağıdakı ümumi məfhumlarm omm predmetləri sayılan daha ümumi məfhuma deyilir. Sxem 1:
161
Məntiq ____________________________________________________________ Yuxanda, insan məfhumu həqiqi növdür və onrm predmet- ləri - Kamil, Aqil insanm növləridir. "Qeyri-insan"la "insan" məfhumu "iradəli" məfhumunun predmetləri olduğundan iradəli məfhumu da nisbi növ adlamr. Həmçmin "iradəli" məfhumu ilə "iradəsiz" məfhumu "canlı" məfhumunun predmetləri olduğundan, "canlı" məfhumu da nisbi növdür və s. Bu da bizə belə nəticə verir ki, nisbi növün
"yaxın", "orta" və
"ən uzaq" növləri var. Tərs mütənasiblik qanunu Cövhər > cisim > canlı > iradəli > insan (*) onu göstərir ki, soldan sağa doğru hərəkət etdikcə, ümumi məfhumlarm dairəsi kiçilir. Yəni məfhumlar, predmetlər cəmi, yaxud həcm cəhətindən kiçilir. Göründüyü kimi, soldan sağa doğru hərəkət etdikcə, hər dəfə yeni məfhuma keçid üçün əvvəlki məfhuma yeni xüsusiyyət əlavə edilir. Məsələn, canlı varlıqlar, eyni zamanda, cisim olduqları halda, onlarm bu ci- simliliyi üzərinə ruh və canlılıq xüsusiyyətləri əlavə edüdik- dən sonra canlı olmuşlar. Belə ki, daşlar, qayalar da cisimdir, amma canlı deyillər. Deməli, belə bir qanun almış oluruq:
Əgər bu qanımda "məzmun=m'' və "h3cm=h" əvəzləməsi apararaq onlar arasmdakı asılılığı da "/" ilə işarə etsək, onda bu qanunu riyazi formada aşağıdakı kimi vermək olar: h = /(m) = mı+m2+m3+... İndi də bu riyazi asılılığm həndəsi qrafikini verək. Varlıq iki yerə bölünür:
və
"müm- künəl-vücud" . Vacibəl-vücudun hədd-hüdud mənada mahiyyəti yoxdur; yəni mahiyyət hədd-hüdud olduğundan, bu o deməkdir ki, vacibəl-vücudun hədd-hüdudu yoxdur. Amma 162
Zehin və Məntiq nəzərə alsaq ki, vacibəl-vücud da özünəməxsus bir zatdır və bu zatı elə onım mahiyyəti hesab etsək, onda Onu (Allahı) mahiyyəti zatma bərabər olan vahid qeyri-məhdud mahiyyətli varhq kimi nəzərə ala bilərik. Həddi-hüdudu yoxdur, yəni Allah hər cəhətdən (ebn, qüdrət,
inayət, dərk
və s.)
qeyri-məhduddur. Deməli,
həddi-hüdudu olmayan varlıq da, yahuz və yabuz bir ola bilər, çünki hədd-hüdudu olmamaq o deməkdir ki, bu varlıq bütün məkanları fəth etmişdir və məlumdur ki, bu varhq bütün məkanları fəth etdiyindən, ümumiyyətlə, məkanda başqa bir vacibəl-vücuda yer qahnır və bu da vacibəl- vücudım yeganə ohnası deməkdir. Deməli, mahiyyəti zatma bərabər olan varlıq vahiddir. Mahiyyəti olmayan varlığm isə həm məzmunu, həm də predmeti sıhr olmalıdır. Onda, həndəsi qrafikdə vacib əl-vücudun məkam (+°°;1) nöqtəsi və ümumiyyətlə, mahiyyəti olmayan şeyin də predmeti olmadığm- dan, onun da məkam (0;0) nöqtəsi olar. Mümkünəl-vücud dedikdə də, mahiyyəti olan bütün varlıqlar başa düşülür. Fəlsəfədən məlumdur ki, bütün mümkü- nəl-vücudları, vahid olan vacibəl-vücud (Allah) yaratmışdır. Yenə də fəlsəfədə isbat olimur ki, vacib əl-vücudun (Allalun) yaratdığı ilkin mahiyyətə malik varlıq, filosoflarm
adlandırdıqları nurdur ki, buna İslam aləmində həzrət Rəsul- allahm (s) ruhu deyilir. Həmçinin bu da vahiddir. O da hədd- hüdud mənasmda vahid mahiyyətə malik olub, vahid predmeti olduğundan, onun da qrafikdəki məkam (1;1) nöqtəsi olar. Vacibəl-vücudun (Allahm) bundan sonra yaratdığı, mahiyyətə mahk məzmunlu varlıqlarm həcmi müxtəlifdir. Məsələn: mələk, insan, heyvan, ağac, daş və s. Bunlar da bir-birinə nisbətən varlıq baxımmdan daha kamildir. Başqa sözlə, varlıq ba- xımmdan, nuraniyyət baxımmdan, mücərrədlik baxımmdan, həyat və s. baxımmdan bir-birilərinə nisbətən daha kamildirlər. Ağac daşa, heyvan ağaca, insan heyvana, mələk insana nisbətən deyilən baxımdan daha kamüdir. Bu da məzmım art 163
Məntiq ____________________________________________________________ dıqca alınır. Belə məzmun artımmm sonsuza qədər davamım fərz etsək, onda məlumdur ki, yenə də sonda vahid vacibəl- vücud qalmalıdır. Çünki dedik ki, məzmun, yaxud mahiyyət məhdudluqdur və biz bir mahiyyətin üzərinə bütün kamillik nişanəsi olan mahiyyətləri sonsuza qədər artırsaq, məlumdur ki, bu mahiyyət sonda qeyri-məhdud olmalıdır. Məsələn: insan, yaxud mələk mahiyyətinin üzərinə elm, qüdrət, həyat, canidıq, şüur mahiyyətlərini davamlı şəkildə artıraraq əlavə etsək, bu o deməkdir ki, bu həmin mahiyyətin məzmunu qeyri-məhduda yaxmiaşdığmdan həcmi də vahidə yaxınlaşmalıdır. Onda qrafik ümumi olaraq aşağıdakı şəklə düşər. Onu da qeyd edək ki, bu deyilənlər, haqqmda daraşılan mövzunun son dərəcə qısaldılmış formasıdır. Burada, yalmz ümumi məlumat üçün gətirilmişdir, geniş izahı gələcəkdə nəzərdə tutulan fəlsəfə-irfan kitablarmda veriləcəkdir.
164
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|