Redaktor: Korrektor: Cildin
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məqsədimizin məlum olmaması üçün, hətta həzən müzakirəni saatlar, günlərlə belə uzatmaq olar.
- HİSSƏ
- "zahiri qruplaşdırmalar"dan
- (bölgü) ümumi şəkildə açılması və bu məfhumlar, təsəvvürlər arasında yaranan təsdiqlərin, hökmlərin ümumi şəklə
- Bax: III hissə
Zehin və Məntiq mundan başlayacağıq. Bunun üçün əvvəlcə qarşı tərəflə aləmdəki nizam haqqmda damşırıq. Aləmin nizammdan nizamla- yıcıya keçirik, çünki "nizam" məfhumunun məzmununa "ni- zamlayıcı" məfhumu daxildir. Belə ki, nizam dedikdə, məqsədli sistem, quruluş başa düşülür. Belə nizam isə nizamlayıcı olmadan mümkün deyil və nizam nizamlayiaya dəlalət edir. Nizam məfhumundan bir az damşdıqdan sonra dünyanm ni- zamlayıası haqqmda damşmaq olar. Dünyanm nizamlayıcısı isə Allahdır. Deməli, dünyanm nizamı məfhumundan, onun məzmununu təşkil edən "Allah" məfhumuna keçdik. Bundan sonra Allah məfhumunun məzmununu təşkil edən ya zati, ya da qeyri-zati zəruri olan məfhumlara keçə bilərik. Allah haqqmda damşarkən. Onunla bağlı müxtəlif məfhumlara keçmək olar. Məsələn, "sahib" məfhumu; yəni Allah hər şeyin sahibidir. Bu məfhumdan sonra da, əgər bizim də sahibimizdirsə, deməli, biz Onun dediklərini yerinə yetirməliyik - deyərək, "ibadət" məfhumuna keçə bilərik. İbadətdən isə namaza, oruca yönələrək, bunlar bizim borcumuzdur - deyib, "borc" məfhumuna yönəlmiş oluruq. Bu zaman da qarşı tərəfin yadma onun borcu düşə bilər. Beləcə, istədiyimizə nail olmuş olarıq. Əlbəttə, haqqmda daraşdığımız bu qayda dəlalətə aid olsa da, burada verilməsində məqsəd, məfhumları öyrəndikdən sonra bu qaydadan dəqiq şəkildə necə istifadə olunmasınm daha da anlaşıqlı oknasmı göstərməkdir. Belə ki, bəzən qarşı tərəf bizim bu qaydadan istifadə edərək məqsədli olduğumuzu anlamaması üşün məfhumları dəqiq tanımaq, məzmunlarm açılmasma, hansı məfhumlardan "necə yönəlmə"yə diqqət etmək və məzmunlar silsiləsinin məsafəsini artırmaq lazım olur. Məqsədimizin məlum
171
Məntiq ____________________________________________________________ SUALLAR: 1.
məfhumlarını ardial olaraq (yəni növ, dns və s.) düzün. Düzgün düzdükdən sonra, suları başqa içkilərdən ayıran fəsli təyin edin. 2.
uyğun düzün. 3.
Bu məfhumları ardial olaraq düzün: Səth, bərabəryanlı, kəmiyyət, üçbucaq, tərəfləri düz xətt olan səth, müstəvi səthi. 4.
a)
dsim + ruh, can = ? b)
canlı + iradəli = ? c)
iradəli + nitq = ? 5.
Əvvəlki dərslərdən məlum olan təsəvvürün dnsini və fəslini göstərin. 6.
Təfəkkürün dnsini və fəslini müəyyənləşdirin. 7.
Növ olan "Kitab" məfhumunu bir neçə sinfə bölün və siniflən- dirmədə qeyri-zati məfhumu göstərin. 8.
9.
Tutaq ki, bir xamm, yoldaşının ona hədiyyə alması üçün öz ad gününü xatırlatmaq istəyir. Bu zaman xanımın "məntiq" və ya "telefon" məfhumlarından məqsədinə nail olması üçün getdiyi məsafəni göstərin. 10.
"Musiqi" məfhumundan "Azərbaycan" və "rəng"
məfhumundan da "Allah" məfhumunu alın. 172
HİSSƏ FORMAL
MƏNTİQ Bu hissənin "Formal məntiq" adlanmasının səbəbi "Formal məntiq" dedikdə, "tərif", "bölgü" və "əqli nəticə"- rdn məzmunu, yaxud maddəsi yox, onun xarici şəkli araşdırılır. Yəni təfəkkürün tərif, bölgü və əqli nəticə formaları, maddəsi ümumi şəklə salmaraq, keyfiyyəti nəzərə alınmadan araşdırılır. Məsələn, aşağıdakı "formal əqli nəticə"yə baxaq: Təsdiq edilən "Bəzi iradəli canlılar insandır" və "Bəzi insanlar iradəli canlıdır" hökmlərini ümumi şəkildə belə vermək olar: (-a b+) və (-b a+). Məlumdur ki, (a) və (b) hər nə olur olsun, keyfiyyətə baxmadan, əgər birinci hökmü doğru olaraq qəbul etsək, ikinci hökm də doğru olar. Dediyimiz kimi, həmçinin formal məntiqdə tərifin də ümumi şəkli, yəni "formal tərif" - hər hansı növ məfhumunun cins və fəslinin ümumi şəkildə verilməsi və "formal bölgü" də araşdırdır. Buna görə də bu hissə
"zahiri qruplaşdırmalar"dan danışan "Formal Məntiq" adla nır. Formal məntiqə aşağıdakı kimi tərif verə bilərik: Formal məntiq mücərrədləşdirmə sayəsində yaranan məfhumların, təsəvvürlərin məzmunu ilə (tərif) həcminin (bölgü) ümumi şəkildə açılması və bu məfhumlar, təsəvvürlər arasında yaranan təsdiqlərin, hökmlərin ümumi şəklə salmaraq bir-biriləri ilə bağlı qarşılıqlı əlaqələrini (əqli nəticə) öyrənir. 175
Məntiq ____________________________________________________________ Ümumi məfhumlarm yaradılması (mücərrədləşdirmə) haq- qmda məfhumla bağlı dərsdə
söhbət açüdi. Belə ki, mücərrədləşdirmənin elə əvvəlki tərifi formal mücərrədləşdirmə adla- mr. Amma xüsusi olaraq, məsələn, məhz insan məfhumunu yaradarkən zehnin apardığı əməliyyat maddi mücərrədləşdirmə olacaq. Dedik ki, "hökm" bəhsinə qədərki mövzular hökm üçün müqəddimə idi. Hökm isə "əqli nəticə" üçün müqəddimə hesab edilir. Ümumiyyətlə, məntiqin bütün bəhsləri əqli nəticə və dəlilgətirmə üçün müqəddimə sayılır. Əsasən də, məntiqin özəyini təşkil edən sübut (bürhan), sofizm və s. üçün müqəddimədir. Söz bəhsinin məntiqdə yer alması iki əsasa görədir: a)
Söz fikri ifadə etmək üçün ünsiyyət vasitəsidir. Dəlilgəti- rən də öz dəlilində sözlərdən istifadə etdiyinə görə mütləq sözün əvvəlki dərslərdə qeyd edilən qisimlərini tanımalıdır ki, dəlil gətirdiyi zaman yanhşlığa yol verməsin, həmçinin başqaları dəlil gətirən zaman səhvə yol verərsə, onlarm yanlışlarım anlasm. b)
İnsan nəinki başqaları ilə söhbət zamam, həm də "təklikdə düşünərkən" sözləri tanımağa ehtiyac duyur. Bu iki əsasa görə sözün "dəlilgətirmə" üçün müqəddimə olduğu aydmdır. Ümumi, fərdi məfhum və tərif bəhsləri də dəlilgətirmə üçün, aşağıdakı əsaslara görə müqəddimə saydır: a)
olunur. Hökm isə iki məfhum arasmdakı rabitədən ibarətdir. Bəzən hökm fərdi məfhuma aid olur. Bəzən isə ümumi məfhuma aid olur. Bəzən bu ümumi məfhumun bütün mahiyyətinə, bəzən isə mahiyyətinin bir hissəsiaə aid olur. Bax: III hissə 176
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|