Redaktor: Korrektor: Cildin
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bu haqda keyfiyyət-kəmiyyət qanununda danışdıq. 184
- "bioloji"
- ^Tərifin bu növü "formal tərifdir. Çünki bu tərifdə tərif etmənin ümumi xarici şəkli araşdırılır.
Məntiq ____________________________________________________________ kimi, xüsusi xarakter daşıyır. Mücərrədləşdirmə hər zehnə aid idisə, tərif vermə bəzi zehinlərə məxsusdur. Tərifin meydana gəlməsi də bu dediklərimizə əsasən idi. Amma görəcəyik ki, ümumiyyətlə, tam tərif vermək, obyektin mahiyyətinin zehindəki tərifini, həmin obyektin həqiqi mahiyyətinə bərabər etmək mümkün deyil. Yəni mücərrədləşdirmədən sonrakı mərhələ olan tərif də zehni bir balaca əşyanın mahiyyətinə yaxınlaşdırır. Tam tərif vermək mümkün olmasa da, zehin tərif vasitəsilə mücərrədləşdirməyə nisbətən əşyanın mahiyyətinə bir qədər yaxınlaşmış olur.^^ Yuxarıdakı səkkiz suala cavablarm hamısı ilə məntiqin əlaqəsi olsa da, məntiqdə, yalmz birinci və ikinci sualdan damşı- hr. Qalan suallarm məntiqlə əlaqəsi məntiqin, ümumiyyətlə, yol göstərən bir vasitə olmasma görədir və bu sahələrin hər birində "zehni hərəkət" (təfəkkür) olan yerdə mütləq yol göstərənə (məntiqə) ehtiyacm olması aydmdır.
Hər hansı bir sözlə qarşılaşarkən əvvəlcə onun leksik mənası ilə tamş oluruq. Yəni əgər sözün mənasım bilmiriksə, başqa bir sözlə ona izah verərək zehnimizdə təsəvvür yaradırıq. Sonra, daha dəqiq məlumat əldə etmək üçün, onun mahiyyətini araşdırırıq. Mahiyyət haqqmda verilən sualm cavabma isə həmin sözün tərifi deyilir. Buna görə də tərif iki hissəyə bölünür:
- Sözün başqa sözlə şərhinə, mənasım çatdırmağa deyilir. Məsələn, əgər bir şəxs "bəşər" sözünün mənasım bU- mirsə, onu "insan" sözü ilə izah edərək şəxsin zehnində təsəvvür yaradılır. Bu haqda keyfiyyət-kəmiyyət qanununda danışdıq. 184 Formal Məntiq Formal, yaxud bioloji tərif ReaF^ - Hər hansı bir mahiyyətin və məfhumun məzmununu açan təfəkkür formasıdır. Bir mahiyyəti tərif etmək üçün iki şərt lazımdır. 1. Onun başqa mahiyyətlərdən ayrılması (cinsin verilməsi). 2. Ona xas zati xüsusiyyətlərin verilməsi (fəslin verilməsi). Əgər bu iki şərt olmazsa, məqsəd hasil olmur. Əvvəlki fəsildə dedik ki, mahiyyətləri bir-birindən ayıran "beş ümumi" məfhumdur. Deməli, tərifdə "beş ümumi" məfhumdan istifadə edilməlidir. Əgər tərif zamam bu iki şərt ödənilsə, yəni mahiyyət tamamilə başqa mahiyyətlərdən ayrılsa və mahiyyətin bütün zatı əhatə olunsa, belə tərifə
zatınmbir hissəsi əhatə olunarsa, "naqis bioloji" deyilir. Yox əgər bu ayırma qeyri-zati məfhumda olsa, tərif ya tamdır; bu zaman
tərif, ya da naqisdir; bu zaman da
tərif adanır. Tam bioloji - Mahiyyətin bütün zatmı, cinsini, fəsimi əhatə edən, "yaxm cins" və "yaxm fəsi" ilə verilən tərifdir. Məsələn, "İnsan nitqi olan iradəlidir". Burada, nitq yaxm fəsi, iradə isə yaxm cinsdir. Bioloji adlandırılması ona görədir ki, bu tərif mahiyyətin bütün predmetlərini əhatə (cəm) və qeyri-predmetlərini kənar (dəf) edir, çünki "yaxm fəsi" mahiyyətə xasdır. Tam adlandı- rıknasınm səbəbi isə bütün zatı əhatə etdiyinə görədir, çünki "yaxm cins" bütün cinslərin zatım təşkil edir. "İradəli" məfhumunun özünü də parçalamaqla daha geniş tərif vermək olar ki, bu da əvvəlki təriflə eynilik təşkil edəcək. "İnsan nitqə malik, iradə ilə hərəkət edən canlıdır". ^Tərifin bu növü "formal tərif'dir. Çünki bu tərifdə tərif etmənin ümumi xarici şəkli araşdırılır. 185
Məntiq ____________________________________________________________ Naqis bioloji - Mahiyyətin zatırun bəzi hissəsini əhatə edən, ya "yaxın fəsi", ya da "yaxın fəsl"lə "orta və ən uzaq cins" məfhumları Uə verilən tərifdən ibarətdir. Məsələn, "İnsan nitq qüvvəsinə malikdir" və ya "İnsan nitqi olan cisimdir". Birincidə, yaxm fəsilə tərifin naqisliyi aydmdır. Amma ikinci tərifdə "nitq"lə "cisim" arasmda boşluğun yerində "iradəli hərəkət edən" məfhumu olmalıdır ki, "tam" olsun. Bıma görə də tərif naqisdir. Tam qeyri-bioloji - Mahiyyətin xas qeyri-zati və cins məf- humlarınm cəmindən ibarət tərifidir. Məsələn, "İnsan gülən iradəlidir" və ya "İnsan gülən cisimdir". Naqis qeyri-bioloji - Mahiyyətin xas qeyri-zati məfhumlardan ibarət tərifidir. Məsələn, "İnsan güləndir". Qeyri-bioloji tərifdə, tərif
edən tərif
ediləni başqa
mahiyyətlərdən ayırır, amma mahiyyətin zatım izah etmir. Bir neçə sual Sual: Ən kamil tərif hansı tərifdir? Cavab: Tərifin məqsədi, müştərəklik olmasm deyə, bir mahiyyəti başqa mahiyyətdən ayırmaq, tərif ediləni kamil tamt- dırmaqdır ki, onun haqqmda zehində kamil təsəvvür yaransm və bu, tərif edilən üçün bir güzgü olsun. Tərifin bu forması tam bioloji tərifə uyğun gəhr. Çünki tam bioloji tərif bizə tərif ediləni tam tamtdırır və onu başqalarmdan ayırır. Sual: Tam bioloji tərifi verməyin yolu necədir? Cavab: Bu sual "bölgü" bəhsində aydmiaşacaq. Sual: Tam bioloji tərif vermək mümkündürmü? Cavab: Tərif mahiyyəti tamtdırmaqdır. Bəzi alimlər tam bioloji tərifin mümkünlüyünə, bəziləri isə qeyri-mümkünlüyünə inanırlar. Çünki bəziləri mahiyyəti, yahuz hiss və təcrübə yolu ilə tanımağm mümkün olduğunu, bəziləri əqh yolla, başqaları 186
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|