Redaktor: Korrektor: Cildin

 

Məntiq ____________________________________________________________  

İnkari tərif 

Bu  növ  tərifdə  məfhumun  mahiyyəti  açılmır.  Sadəcə  olaraq 

həmin  məfhumun,  mahiyyəti  məlum  olmayan  məfhum  olduğu 

izah  edilir.  Məsələn,  maddi  varlıqlarm  üç  ölçülü,  bölünən,  izah 

edilən  bir  mövcud  olduqları  aydmdır  (cisim  kimi).  Yəni  cismin 

mahiyyəti  açılaraq  tərifi  belə  verilir:  "Cisim  üç  ölçülü  cövhərdən 

(cövhər,  öz-özlüyündə  var  olan  mahiyyətdir,  amma  rəng  cövhər 

deyil,  çünki  rəngin  varlığı  cismə  bağlıdır,  həmçinin  məsafə 

məfhumu) ibarətdir". Mücərrəd varhqlarm mahiyyətini dərk etmək 

çətin olduğundan^^ bu varlıqlara belə tərif verilə bilər; "Mücərrəd, 

maddi olmayan varlıqdır". Bu, "inkari" tərif üçün bir misal idi. 

 

Bəzi  filosofların  dediklərinə  əsasən,  bunun  üçün  "hüzuri"  (fitri)  idrak  lazımdır.  Yəni 

mücərrəd  varlıqların  mahiyyətinin  dərk  edilməsi  üçün  onun  varlığının  özü  dərk 

olunmalıdır. Bax: I hissə, I fəsil, III dərs. 

190 

---

Formal Məntiq 

SUALLAR: 

1.

 

Dərsdə qeyd edilən suallar nədən irəli gəlir? 

2.

 

Bu sualları cavablandırmağın məntiqlə nə qədər əlaqəsi var? 

3.

 

Aşağıdakı təriflərin düzgün olmadığını şərtlərlə göstərin. 

a)

 

Quş yumurtaqoyan canlıdır. 

b)

 

İnsan bəşər olan canlıdır. 

c)

 

Elm bir nurdur ki, Allah istədiyinin qəlbinə salar. 

d)

 

Ön, ondan qabaq mövcud olan bir istiqamətdir. 

e)

 

Kvadrat, bucaqları düz olan dördbucaqlıdır. 

f)

 

Ədəd, vahidlərin cəmindən ibarət kəmiyyətdir. 

4.

 

İnsanın yaratdığı şeyə verdiyi tərif tamdır, yoxsa yox? 

5.

 

Nə üçün insanın yaratmadığı şeyə verdiyi tərif tam deyil? 

6.

 

Kitabda verilən təriflərdən seçərək məntiqi şəkildə təriflə 

müqayisə edin. 

7.

 

Kitabda verilən məfhumların təriflərinə əsasən, hər məfhumun 

cinsini və fəslini təyin edin. 

8.

 

Tərif qayda-qanununa uyğun olaraq, kitabdakı "təfəkkür"ü və 

"məntiq"! izah edin. 

9.

 

"Avtomobil" və "termometr"in növ və fəslini qeyd edərək tərif 

verin. 

10.

 

Əyri xətt heç bir hissəsi düz olmayan xətdir və düz xətt də əyri 

olmayan xətdir. Bu tərif düzgündürmü? Nə üçün? 

11.

 

"Yalan" məfhumunu tərif edin. 

191 

---

2-

 

CI DƏRS 

B Ö L G Ü  

Bölgünün əhəmiyyəti 

Bölgü  təfəkkürün  üçüncü  formasıdır.  Bölgü  də  tərif  üçün  çox 

əhəmiyyət daşıyan bir mövzudur. 

Dünyaya  yeni  göz  açmış  insan,  elə  ilk  anlardan  yerlə  göy 

arasmdakı  fərqi  görüb,  aləmi  iki  -  "yuxarı"  və  "aşağı"  hissələrinə 

ayırır.  Bundan  sonra  yenə  də  hər  iki  hissədəki  obyektləri  ayrıca 

növlərə  bölür.  Təfəkkür  və  nitq  insanın  fitri  istedadla-  rmdan 

olduğu  kimi,  təfəkkürün  bir  forması  olan  qisimlərə,  hissələrə 

bölmək də onun fitri hisslərindən hesab edilir. Bu hissələrə bölməyi 

İnsana  heç  kim  öyrətməmişdir.  Valideynin  verdiyi  bir  hədiyyəni, 

uşağın başqaları ilə bölüşdürməsi buna misaldır. Bu nəinki insanın, 

hətta  heyvanlarm  belə  həyatmda  görünür.  Amma  fərqi  budur  ki, 

insandakı çeşidləmə, hissələrə ayırma şüurlu surətdə baş verir. 

Tarix  şahiddir  ki,  İnsan  hissələrə  ayırma  zamanı  diqqətsizlik 

üzündən  nə  qədər  səhvlərə  yol  vermişdir.  Məsələn,  qədim 

alimlərin,  cisimlərin  əsasmı  dörd  ünsürün  (od,  su,  hava,  torpaq) 

təşkil etdiyirü güman etdikləri halda, son zamanlar məlum oldu ki, 

təbiət aləmində yüzdən çox kimyəvi element var. 

Hər  sahədə  hissələrə  ayırma  insanm  hissələrə  ayırmaya  nə 

qədər ehtiyaclı olduğunu göstərir. Hissələrə ayırma, yaxud böl 

193 

---

Məntiq ____________________________________________________________  

günün  ən  önəmli  tərəfi  bundan  ibarətdir  ki,  hər  hansı  bir  şey 

haqqmda düşünərkən, hökm yürüdərkən, damşarkən həmin şeyin 

hansı aləmə, hansı qismə və s. aid olmasım aydınlaşdırmaqla, onun 

haqqmda  yanlış  məlumat  verilməsüün  qarşısı  ah-  mr.  Amma 

məntiqdə bölgünün yer almasınm əsas səbəbi tərif verərkən, onun 

bioloji  və  qeyri-bioloji  növlərini  əldə  etməkdir.  Yaxud  bölgünün 

əhəmi)iyəti,  tərif  "beş  ümumi"  məfhumu  Uə  verüərkən,  tərifi 

verilən  mahiyyətin  zati  və  qeyri-zati  məf-  humlarınm  təyin 

olunmasmda mühüm rol oynadığma görədir. 

Bölgünün tərifi və onun 3 əsas sütunu 

"Tam bioloji" tərif qeyri-mümkün və ya çox çətin olsa da, tutaq 

ki,  belə  tərifi  vermək  mümkündür.  Bu  zaman  belə  bir  sualla 

üzləşirik:  "Necə  əmin  oknaq  olar  ki,  verilən  tərif  tam  biolojidir?", 

"Haradan büək ki, verdiyimiz tərif, həqiqətən də, mahiyyətin zatmı 

göstərir?", "Haradan bilək ki, müəyyən bir xüsusiyyət zatidir və ya 

qeyri-zati?".  Bu  suallara  cavab  vermək  üçün  məntiq  alimləri 

müxtəlif yollar göstərmişlər ki, on- larm ən mühümü bölgüdür. 

Bölgü  -  bir  məfhumun  "həcm"ini  (predmetlər  cəmini) 

müəyyən 

cəhətə 

görə 

"çarpazlaşmayan" 

məfhumlara 

ayırmaqdan ibarətdir. 

Bölgünün  tərifdən  fərqi  budur  ki,  tərif  hər  hansı  bü  şeyin, 

məfhumun,  nəzəri  təsəvvürün  və  mahiyyətin  "məzmun"rmu  açır, 

bölgü  isə  müxtəlif  cəhətlərə  əsasən,  həmin  məfhumun 

predmetlərinə görə "həcm"ini açır. Tərifdə hər hansı bir mahiyyət, 

onu təşkil edən başqa mahiyyətlərə bölünür, bölgüdə isə hər hansı 

bir  mahiyyət  predmetlərinə  görə  hissələrə  bölünür.  Məsələn,  elm 

ya  təsəvvür,  ya  da  təsdiqdir.  Göründüyü  kimi,  burada  "ehn"  bir 

məfhumdur.  Amma  "elm  ya  təsəvvür,  ya  da  təsdiqdir"  dedikdə, 

görürük  ki,  bu  böknə  predmetlərin  bölgüsüdür.  Yəni  təsəvvür  və 

təsdiqin hər ikisi "ekn"in predmet- 

194 

---