Redaktor: Korrektor: Cildin
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "Fəlsəfd biza maddi rahatlıq
- Hökmün tam qavranılma qanunu; Hökmün düzgün qavra- nılması, onu ifada edan cümlanin ikinci daracali üzvlarindan asılıdır.
- HÖKMÜN NÖVLƏRİ Qəti və şərti hökm
Məntiq ____________________________________________________________ Hansı ki, həmin alimin fəlsəfəni tərif etməsi, fəlsəfənin başqa- larma da həqiqəti göstərmək üçün gözəl bir vasitə obnasma görədir və tənqid etməsi isə fəlsəfənin, msam həqiqətə tərəf yalmz müəyyən həddə qədər aparmağa qabiliyyəti olub, amma həqiqətin özəyinə yetişdirməyə gücü çatmadığma görədir. Yuxarıdakı suallar əsasmda, həmin materialist bilməlidir ki, fəlsəfənin məqsədi təbiətə hakim oknaq deyil ki, faydasız olsun. Məgər insan yalnız maddi yönə malikdir? Onun mənəviyyatı, zehni təfəkkürü yoxdur ki, materialist də "Fəlsəfd biza maddi rahatlıq verirmi ki, biz də onu öyrənək?" desin? Məgər insa- run rahatlığı, yakuz maddi rahatlıqdır? Bəs zehni, mənəvi rahatlıq lazım deyil? Yaxud da bir arifin }mxarıdakı sözünə qurban gedənlərə sual olimur ki, həmin arif bu sözü nə üçün demişdir, hansı mərhələləri keçəndən sonra, hansı mənəvi hala çatandan sonra demişdir? Həqiqətin dərki iki formadadır və hər birinin öz yeri var; arif də həqiqətin mənəviyyat yolu ilə əldə edilən dərkin, həqiqətin özünün dərki olduğuna görə bu dərki, həqiqətin fəlsəfə yolu ilə dərkindən üstün tutmuşdur. Buna görə də bu cəhətdən fəlsəfəni naqis bilir. Amma fəlsəfi dərkin də özünəməxsus xüsusiyyətləri, gözəllikləri və özəllikləri vardır. Elə isə, arifin həmin hikmət dolu sözündən "fəlsəfə lazım deyü" nəticəsini almaq düzgündürmü? Əlbəttə ki, düzgün deyil. Burada arifin sözündən bu cür nəticə çıxarmaq yanhşdır. Buna görə də cümlədəki hökmün tam mənasım qavramaq üçün ikinci dərəcəli üzvlərə ehtiyac vardır. Cümlənin bu cür naqis verilməsi müxtəlif fikir cərəyanları arasmda münaqişələr yaratmışdır. Bir şəxs, ikinci dərəcəli üzvləri işlətmədən, nəzərə almadan kiminsə dediyi sözə, hökmə əsaslanaraq yeni bir nəticə ahr, bu zaman məlumdur ki, alman nəticə yanlış olmalıdır. Həmin şəxs bununla da həmin hökmün yanlış olduğunu isbat etmiş olur, halbuki bu hökm ikinci dərəcəli üzvlər işlədilsə, düzgün ola bilər. Buna görə də fikir 208
Formal Məntiq yürüdülən zaman verilən hökmlərin tam qavranılması və yanlış nəticələrə gəlməmək üçün mütləq ikinci dərəcəli üzvlər işlədilməlidir. Burada demək istədiyimiz məsələ budur ki, məntiqi təfəkkür zamam yanlış nəticələrin yaranması cümlərıin ikinci dərəcəli üzvlərindən asıh olur. Buna görə də dəLügətirmənin ən əsas şərtlərindən biri də aşağıdakı qanunla bağhdır: Hökmün tam qavranılma qanunu; Hökmün düzgün qavra- nılması, onu ifada edan cümlanin ikinci daracali üzvlarindan asılıdır. SUALLAR: 1.
doğru xüsusiyyətlərinə malik deyil? 2.
Hökmə öz ifadənizlə tərif verin. 3.
Dərsdən bir neçə hökm seçin. 4.
Hökm ilə birinci hissədə tanış olduğunuz "təsdiq" biliyinin fərqi nədir?
5.
Əgər hökm xarid aləmdəki hadisədirsə, onda təsəvvür elminin də xarid aləmdə predmeti olduğundan, o da hökm deyilmi? 6.
"Allah təkdir" hökmünü dörd məkana yerləşdirin. Sonra bu hökmə imanımzın hansı məkana aid olduğunu dəqiqləşdirin. 7.
münaqişələrini "Hökmün tam qavranılma qanunu” ilə izah edin. 8.
Oxuduğunuz bu cümlə hökmdürmü? 209
2-
CI DƏRS HÖKMÜN NÖVLƏRİ Qəti və şərti hökm Məntiqçilər hökmü iki qismə bölürlər və bunlar da öz növbəsində müxtəlif qisimlərə ayrıhr. İndi bunlarm hər biri haq- qmda təfsilatı ilə tamş olaq. 1. Qəti hökm - Elə tam xəbəri mürəkkəb sözdür ki, o, iki "sadə" və ya "naqis mürəkkəb" sözlərdən və onlar arasmda əlaqə yaradan "bağlayıcıdan" təşkil olunur və qəti hökmlərə predikasiya da
deyilir. Məsələn, "Yer kürə şəklindədir", "İnsan əzəmətli və şərəfli məxluqdur", "Sokrat azərbaycanlı deyil", "Ulduzlarm sayı sonsuz ola biknəz" və s. Göründüyü kimi, bu hökmlərin hər birində iki - ya sadə, ya da naqis mürəkkəb tərəf və bir rabitə vardır. Yəni bu iki tərəf rabitə ilə birlikdə işlənib vahidləşərək hökm əmələ gətirirlər. Birinci misalda tərəflər "Yer" və "kürə", rabitə isə "dir" şəkilçisidir. Belə hökmlər "qəti" hökmlər adlamr. Qəti hökmlərdə üç termin vardır: hökm edilən birinci tərəf subyekt, hökm verüən ikinci tərəf predikat adlamr, onlar ara- smdakı rabitə isə bağlayıcıdır. Məsələn, yuxarıdakı "İnsan əzəmətli məxluqdur" qəti hökmündə "əzəmətli məxluq", "in- san"a hökm edilmişdir. Burada, insan - "subyekt", əzəmətli məxluq - "predikat"dır. 211
Məntiq ____________________________________________________________ 2. Şərti hökm - Elə "tam xəbəri mürəkkəb söz" dür ki, iki hökmün münasibətini, bağlılığım ifadə edir. Yəni şərti hökmlər iki və daha artıq qəti hökmün nisbətini ifadə edir. Bu hökmlər elə hökmlərdir ki, qəti hökmlərdə olduğu kimi, burada artıq subyekt-predikat nisbətindən, vahidləşməsindən söhbət getmir, əksinə, iki hökmün münasibətindən söz açılır. Məsələn, "Əgər riyaziyyat bu qədər inkişaf etməsəydi, fizika klassik həyatmı yaşayardı", "Əgər Kcimil gəlsə, mən getməyəcəyəm", "Hər bir insan ya xoşbəxtliyə, ya da bədbəxtliyə qovuşacaq", "Natural ədədlər ya cüt, ya da təkdir" və s. Bu misallardan da göründüyü küni, onlarm hər biri hökm olmaqla bərabər, iki hökmə ayrılır və bu iki hökmün münasibətini ifadə edir. Amma bu hökmlərdə tərəflər vahidləşmir, sadəcə biri o birinin nəticəsi olur. Birinci misalda "Riyaziyyat bu qədər inkişaf etməyib" birinci hökm və "Fizika klassik həyatmı yaşayır" isə ikinci hökmdür. Biz bunları bir birinə nisbət verməklə yuxarıdakı şəklə salırıq və belə hökmlərə "şərti" hökmlər deyilir. Burada birinci hökmə məntiqi əsas termin, ikinci hökmə məntiqi nəticə termin, bağlayıcı ədatlara isə bağlayıcılar deyilir. Bu hökmlərin də admm belə seçilməsi iki hökmdən birinin doğruluğunun o birinin doğruluğuna bağlı olmasma görədir. Yəni şərti hökmdə terminlərin düzgünlüyü və yanlışlığı bir-birindən asılıdır. Şərti hökmlər "əgər", "elə ki", "ya" kimi şərt ədatları ilə bərabər gəlir. Bunlara misal olaraq, aşağıdakı nümunələri göstərmək olar: "Əgər məntiqi oxusan, İbn Skıa kimi dahilərin insan ağlmm kamilliyi üçün təyin etdiyi bir neçə pillədən birini keçmiş olarsan", "Elə ki, həzrət Rəsulallahm (s) son canişini həzrət Mehdi (ə.f.) zühur etdi, artıq yer üzərində zülm qalmayacaq!", "İnsanlar ya savadlı, ya da savadsızdırlar". 212
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|