Redaktor: Korrektor: Cildin

II

 

I 

 

 

MƏNTİQİN TƏRİFİ, 

ƏHƏMİYYƏTİ, PREDMETİ 

87 

---

1-

 

CI DƏRS 

• • 

MƏNTIQIN PREDMETI

 

və 

ƏHƏMİYYƏTİ 

Müasir  alimlər  müəyyən  elmlə  bağlı  üç  əsas  cəhəti  önəmli 

hesab edirlər: 

1.

 

Elmin predmeti 

2.

 

Ehnin əhəmiyyəti 

3.

 

Eknin tərifi 

Məntiq  ekni  də  müstəqil  bir  ekn  kimi,  bu  üç  əsas  cəhətdən 

kənar deyil. Bu elmlə tamşlığa başlayan şəxs (tamşlığm səmərəliliyi 

üçün) onım predmetini, əhəmiyyətini və tərifini bilməlidir. 

Məntiqin predmeti, yaxud mövzusu 

Aristotelin  kəşflərindən  biri  də  onun,  elmləri  bir-birindən 

mövzuları  ilə  fərqləndirməsidir.  O  deyir: 

"Hər  bir  elm  müayyən 

predmet,  yaxud  mövzu  haqqında  danışır  V 3   elmlər  də  öz  mövzuları  ilə 

bir-birindən fərqlənirlər"

. Məsələn: psixologiya elminin predmeti insan 

psixikasıdır; tibb elmi də psixologiya kimi insam öyrənsə də, onım 

predmeti insanm daxili aləmi yox, bədənidir və s. 

Məntiq də bir ebn olduğundan, aydmdır ki, onım da müəyyən 

mövzusu olmalıdır. Əvvəlki dərslərdə bu haqda damşsaq da, indi 

də məntiqin mövzusuna baxaq. 

89 

---

Məntiq ____________________________________________________________  

Məntiq  bizə  düzgün  düşünməyi  öyrədir.  Düşünmək  ya 

məfhum 

yaradarkən 

(mücərrədləşdirmə), 

ya 

məfhumun 

mahiyyətini  düzgün  verərkən  (tərif),  ya  məfhumun  nümunələri 

üzərində  bölgü  apararkən  (bölgü),  ya  da  məfhum  haqqmda  hər 

hansı bir məsələni isbat edərkən (əqli nəticə) özünü göstərir.  Yəni 

təfəkkür  ümumi  şəkildə  dörd  formada  —  əvvəlki  dərslərdə  də 

dediyimiz  kimi,  ya  mənalarm  təsəvvür  edilməsi,  ya  bu 

"təsəvvür'dərin  mahiyyətirıin  düzgün  verilməsi,  ya  təsəvvürlərin 

xarici  aləmdəki  nümımələrmrn  qruplaşdırılması,  ya  da  bu 

təsəvvürlər  haqqmda  düzgün  "təsdiq"  elmlərinin  əldə  edilməsi 

formasmda  olur.  Təsəvvür  və  təsdiqlərin  hər  birinin  ya  zəruri,  ya 

da  nəzəri  olduğunu  qeyd  etdik.  Məlumdur  ki,  təfəkkür,  bu  iki 

növdən  biri  —  nəzəri  bilik  əsasmda  baş  tutur.  Çünki  "zəruri 

təsəwür"ü tərif etməyə və "zəruri təsdiq'ü də isbat etməyə ehtiyac 

yoxdur.  Buna  görə  də  məntiq  "mücər-  rədləşdirməni"  (məfhum 

yaratmanı),  düzgün  "tərif"  verməyi  (mahiyyəti  açmanı),  düzgün 

"bölgü"  aparmağı  (nümunələri  qruplaşdırmam)  və  düzgün  "əqli 

nəticə"  əldə  etməyi  (isbat  metodunu)  öyrədir.  Deməli,  məntiqin 

predmeti,  yaxud  mövzusu  təfəkkürdür  və 

mücərrədləşdirmə, 

tərif, bölgü 

və 

əqli- nəticə 

kimi təfəkkür 

formalarıdır.®^ 

Əvvəllər 

də qeyd etdik ki, mücərrədləşdirmə ümumi xarakter daşıyır, buna 

görə də bir az da dəqiqləşdirsək; məntiqin predmeti tərif, bölgü və 

əqli- nəticə olar. 

Məntiqin əhəmiyyəti 

Məntiqin  ümumi  əhəmiyyəti  barədə  gələcək  dərslərdə 

müəyyən misallar göstərilsə də, əsas əhəmiyyəti "sofizm" bəhsində 

özünü tamamilə büruzə verəcək. 

Əvvəlki dərslərdə təfəkkürün dörd forması ilə tanış olduqdan 

sonra zehnin bu prosesi zamanı insarun nə qədər məsuliy- 

Bunların hər biri haqqında geniş şəkildə bəhs olunacaq. 

90 

---

Zehin və Məntiq 

yətli  olduğu  aydınlaşdı.  İnsanı  başqa  varlıqlardan  fərqləndirən 

məsuliyyət hissinin mənşəyi də təfəkkürlə bağlıdır. Məntiq elminə 

qısa şəkildə "Məntiq təfəkkürün qanunudur" tərifini versək, insarun 

bu məsuliyyətin öhdəsindən gəlməsi üçün, məntiqə olan ehtiyacı və 

məntiqin  əhəmiyyəti  daha  aydm  görünür.  Zehnin  bu  mürəkkəb 

proses  zamam  nələrlə  üzləşdiyini  aşağıda  bir  daha  qeyd  etməklə, 

məntiqə olan ehtiyac və onun əhəmiyyətinin zehində aydınlaşması, 

şübhələrin  aradan  qalxması  üçün  mövzunu  bir  qədər  də 

genişləndirək. 

Məntiq və Nitq 

Məntiq  -  ərəb  sözü  olub,  "nitq"  sözündən  alınmış  ya 

"danışmaq", ya da "damşıq tərzi" mənasmı verir. 

Nitq iki yerə ayrılır: 

1.

 

Zahiri nitq 

(damşıq)

 

2.

 

Batini nitq 

(təfəkkür) 

İnsanm tərifində - "İnsan, nitqi olan (damşan, şüurlu) canlıdır" - 

deyilir.  Burada  insanm  nitqə  malik  olması  hər  iki  mənada  başa 

düşülür. Yəni həm danışandır, həm də düşünən, təfəkkür edən. 

Zahiri  nitq: 

İnsam  Yaradan  onu  başqa  varhqlardan 

fərqləndirərək  ona  nitq,  damşıq  qabiliyyəti  vermişdir.  İnsan 

cəmiyyətindən  ayrı  düşərək  tənhalıqda  böyüyən  bir  uşaqda  belə, 

bu  nitq  qabUiyyəti  olduğu  üçün,  nəhayət,  o  özü  varlıqlara  ad 

qoyaraq  müəyyən  bir  dil  yaratmalıdır.  Yaranan  bu  dilin  və 

ümumiyyətlə, hər bir dilin, həyatm başqa sahələrində olduğu kimi, 

müəyyən  qanunauyğunluqları  var.  Hansısa  bir  diH  öyrənən  şəxs 

həmin  dildə  fikrini  ifadə  edə  bilmək  üçün  əvvəlcə  sözlərin 

mənalarım, soma isə həmin diün qrammatikasım öyrənməlidir. 

Batini nitq: 

İnsana "əsası təfəkkürə söykənən nitq"i bəxş edən 

(Allah),  dediyimiz  kimi,  onu  başqa  varlıqlardan  fərqləndirmişdir. 

Zahirdə onu başqalarmdan fərqləndirən xüsusiyyət 

91 

---