Zehin və Məntiq
Cins və onun növləri
Mahiyyətcə bir-birindən fərqli növlərin, yaxud
predmet- lərin müştərək mahiyyətlərini, əlamətlərini tam
əhatə edən ümumi məfhuma cins deyilir.
Məsələn, birinci sxemdə "Kamil" və "şir" haqqmda "onlar
nədir?" sualınm cavabı hər ikisinin müştərək mahiyyətini əhatə
etməlidir, baxmayaraq ki, onlar həqiqətcə müxtəlifdirlər. Hər ikisini
eyni anda eyni sual altma gətirərkən, onlarm müştərək- liyinə
uyğun cavab olan "iradəli canh" məfhumımım hər ikisinə aid
olması aydmdır.
Buradan məlum olur ki, harada müxtəlif mahiyyətlər varsa,
sayca da müxtəliflik var. Amma bunun əksi, yəni sayca müxtəlif
predmetlərin mahiyyətlərinin müxtəlif olması zəruri de- yU.
Beləliklə, cins də aşağıdakı növlərə bölünür:
Yaxın
- Tərifini verdiyimiz "cins"in özüdür.
Orta
- "Yaxm" cinsdən daha əhatəli ümumi məfhuma deyilir və
mərtəbələrə bölünür. Çünki birinci sxemi nəzərə alsaq ki, "yaxm"
cinsdən (iradəlidən) daha əhatəli ümumi məfhum "canlı"
məfhumudur və bu məfhum da həm say, həm də mahiyyətcə
müxtəlif predmetlərin müştərək həqiqətini, mahiyyətini tam olaraq
əhatə edir.
Ən uzaq
- Ən uzaq ümumi məfhuma deyilir.
Birinci sxemə uyğun olaraq Kamil, Aqil "insan" məfhumunun,
şir, at, balıq isə "qeyri-insan" məfhumunun predmetləri- dir. "İnsan"
məfhumu həqiqi növ, "iradəli" məfhumu isə cinsdir. "Canlı"
məfhumu birinci mərtəbə, "cisim" ikinci mərtəbə - orta cins,
"cövhər" isə ən uzaq cinsdir.
Fəsi və onun xüsusiyyətləri
Fəsi - Yahuz əlamət və mahiyyətcə vahid olan predmetlərə
məxsus olan mahiyyətin zatmm bir hissəsini əhatə edən məf
165
Məntiq ____________________________________________________________
huma deyilir. Başqa sözlə, fəsi müəyyən bir ümumi məfhuma
məxsus məfhumdur ki, onu başqalarmdan ayırır. Məsələn,
uzaqdan bir obyekt müşahidə edilir. Onun iradəli (insan, yaxud
heyvan) olduğu aydın olduqdan sonra bu iradəlinin hansı növdən
olduğunu bilmək üçün, "Hansı növdəndir?" sualı ilə onun "insan",
yaxud "şir" olduğunu aydmiaşdırırıq. Əgər insan olsa, "nitqə
malikdir", şir olsa, məsələn, "yırtıcıdır" cavabı ilə növünü
müəyyənləşdiririk. Yəni "Hansı növdəndir?" sualı- nm cavabı "fəsi"
olur. Çünki yalnız onu başqa növlərdən ayıran həmin növə məxsus
xüsusiyyət qeyd edilir. Fəslin aşağıdakı xüsusiyyətləri var:
1.
Hər bir növün (ümumi olaraq) mahiyyətinin bir hissəsini
təşkil edən xüsusi fəsli vardır.
2.
Hər bir növün fəsli onun zatmı təşkil edir.
3.
Növün fəsli, bu növü onunla eyni cinsə daxil olan başqa
növdən ayırır.
İzah:
1.
Birinci sxemdə insanla qeyri-insan "iradəli məfhumunun
növləridir. Çünki mahiyyətlərinin bir hissəsi müştərəkdir və bu
müştərəklik iradəli olmaqdır. Amma hər ikisinin müxtəlif
predmetləri olduğu üçün, fərqli cəhətləri olmalıdır ki, bu da onlarm
xüsusi fəslləridir. Bu xüsusi fəsllər onlara xüsusi Kamil, Aqil şir və
at predmetləri verir. Deməli, insanla qeyri-in- sarun fəslləri nəzərə
almmasa, onlar bir-birindən fərqlənmirlər. Bir-birüərindən
fərqləndiyi üçün mahiyyətləri fərqlənməlidir. Mahiyyətləri isə
iradəli olmaqda müştərək idi. Deməli, bu fəsllər onlarm
mahiyyətinin bir hissəsini təşkil edir.
2.
Hər bir növün mahiyyəti dedikdə, onun özü, öz xüsusi zatı,
öz varlığı başa düşülür. Əgər yuxarıda dediyimiz kimi, hər bir
növün fəslini nəzərə almasaq, onlarm öz xüsusi zatı eyni
mahiyyətə, məsələn, iradəliyə bərabər olur. Bu eyniliyin ol
166
Zehin və Məntiq
maması üçün fəsi zatı təşkü etməlidir. Yoxsa iki müxtəlif zatdan
söhbət gedə bilməz.
3.
Yəni insanm fəsli insam ommia eyni cinsdən (iradəlidən) olan
növdən (qeyri-insandan) ayırır. Bu elə yuxaırıdakı iki bənddən
aydm olur. Beləliklə, bunu aşağıdakı kimi formalaşdırmaq olar:
Cins + Fəsi = Növ {**)
Yəni insanla qeyri-insanm fəslini nəzərə almasaq, bu zaman
onlar elə iradəli canlıya bərabər olur. İradəli olmaq isə cinsdir. Bu
cinsin üzərinə hər bir mahiyyətə uyğun xüsusi fəsli əlavə etdikdə, o,
növə çevrilir və xüsusi zatı, mahiyyəti təşkil edir. Bununla da,
insanla qeyri-insan bir-birindən fərqlənir.
Fəslin növləri
(**)-da nəzərə alsaq ki, cinsin və növün özü də qisimlərə
bölünür, onda fəsi də qisimlərə bölünməlidir. Məsələn, "canlı"
məfhumu "orta cins"dir. Bu cinsin iki növü vardır: "iradəli" və
"iradəsiz". İradəli olmaqda bərabər olan insanla qeyri-insa- m
bir-birindən ayıran xüsusiyyət (nitq qabiliyyəti) olduğu kimi, canlı
olmaqda bərabər olan bitki və digər canlıları da bir- birmdən ayıran
xüsusiyyət olmalıdır. Bu ikisini isə bir-birin- dən ayıran xüsusiyyət
"iradə üə hərəkət etmək" dir. Yəni canlı olan hər bir mövcudun
canlılığa əlavə olaraq iradəsi də olsa, o, iradəli canh (insan və
heyvan) olur və onu (iradəli canlım) bitkidən ayırır. Buna görə də
iradəli olmaq bitkidən başqa canlı- larm fəsli sayılır. Yuxarıda
göstərilən kimi, nitq qabiliyyəti insanm, iradə və iradə isə,
ümumiyyətlə, heyvanla insanı əhatə edən canlılarm "yaxm fəsl"i
adlanır.
Yaxın - Bir mahiyyəti "yaxm cins" də müştərək olan
mahiyyətlərdən ayıran ümumi məfhuma deylir. Məsələn, "nitqə
malik olmağ"m insana nisbəti kimi. Belə ki, nitq qabiliyyəti insam
167
Dostları ilə paylaş: |