Redaktor: Korrektor: Cildin

Formal Məntiq 

kitabların müəllifi İbn Sinadır - deyiriksə, məlumdur ki, rəfdən bir 

kifab  göfürüb,  bu  kitab  haqqmda  da  omm  müəllifi  İbn  Sinadır  - 

hökm efməyimiz zəruri təsdiqdir. 

Amma yuxarıdakı dörd modusun hər birinin bu aksioma daxil 

olduğunu belə göstərmək olar: 

Məsələyə  həndəsi  fiqurlarla  yanaşmağı  yada  salaq:  birinci 

modusda "a" dairəsi "h" dairəsinə daxil olduğundan (yəni "a" bəzi 

"b"-dir), "b" haqqmda verilən ikinci müqəddimədəki ümumi hökm, 

məlumdur ki, "b" xüsusiləri olan "a" haqqmda da doğru olacaq. 

İkinci modusun ikinci müqəddiməsini aşağıdakı kimi çevirək: 

(+bc-)=(+b qeyri-c+) 

Bu  zaman  bu  modusun  da  zəruriliyini  birinci  modus  kimi 

göstərmək olar. 

+a b+ 

+b qeyri-c+ 

+a qeyri-c+ 

Bu  silloqizm  isə  birinci  modusdur;  nəticə  də  elə  (+a  c-) 

hökmüdür. 

Üçüncü  modusda  da  bəzi  "a"-lar  "b"  olduğundan,  "b" 

haqqmda  ikinci  müqəddimədəki  ümumi  hökmdən  zəruri  olaraq 

bəzi "a"-lar haqqmda da doğru olduğu məlum olur. 

Dördüncü  modusun  da  zəruri  olduğunu  ikinci  və  üçüncü 

moduslarda  deyilənlərə  əsasən,  göstərmək  olar.  Belə  ki,  bu 

modusun  birinci  müqəddiməsi  üçüncü  modusun  birinci 

müqəddiməsi  və  ikinci  müqəddiməsi  də  ikinci  modusun  ikinci 

müqəddiməsidir. 

Nəhayət, nəticə verməyən silloqizmləri də əlavə edək: 

299 

---

Məntiq. 

 

+bcM-

 

+bc-

 

-bcM-

 

-bc-

 

+abı-

 

+acf

 

+ac-

 

-

 

-

 

+ab-

 

-

 

-

 

-

 

-

 

-ab-t-

 

-acH-

 

■ ■ —ac~

 

-

 

-

 

-ab-

 

-

 

-

 

-

 

-

 

Qeyd edək  ki, nəticə  verməyən moduslarm nəticə  verməməsi, 

yalnız  formal  xarakter  daşıyır.  Yəni  nəticə  vermir  deyilirsə,  bu  o 

deməkdir  ki,  belə  moduslarm  nəticə  verməsi  müqəddimələrin 

məzmunundan 

və 

maddəsindən 

asılıdır. 

Ola 

bilər 

ki, 

müqəddimələrin  məzmunu  elə  hökmlər  olsun  ki,  formal  olaraq 

nəticə verməyən moduslar da nəticə versin. 

II 

fiqurun 

xüsusi 

şərti: 

Ümumi 

şərtlərlə 

yanaşı, 

müqəddimələrin keyfiyyəti müxtəlif və böyük müqəddimə ümumi 

olmalıdır. Yenə də 16 modusdan, yalnız aşağıdakı dörd modu- sun 

nəticəsi var və isbatsız olaraq veririk; 

+ab+ 

+cb- 

+ac- 

+ab- 

+cb+ 

.+ac- 

-ab+ 

+cb- 

-ac- 

-ab- 

+cb+ 

-ac- 

Nəticə verməyən silloqizmləri də əlavə edək: 

 

+cbı-

 

+cb-

 

-cb+

 

-cb-

 

+ab+

 

-

 

■ '■+ac-

 

-

 

-

 

+ab-

 

■ +ac-

 

-

 

-

 

-

 

-ab-ı-

 

-

 

■'■-ac-

 

-

 

-

 

-ab-

 

■ '.-ac-

 

-

 

-

 

-

 

Burada da nəticə verməyən moduslarm nəticə verməməsi 

formal xarakter daşıyır. 

300 

---

Formal Məntiq 

Paradoks (özünü inkar) sübutu (bürhanı): 

Zidd®®  hökmlər  bəhsindəki  isbat  metodundan  istifadə 

etməklə  btmlarm  hər  birinin  isbatım  oxucularm  rnkişab  üçün 

onlarm  öhdəsinə  qoyuruq.  Amma  məntiqi  qanunlarm  faydası-  m, 

istifadə etmək qaydasım göstərmək üçün biz, 11 fiqunm yuxarıdakı 

dördüncü modusunun isbatım əvvəlki dərslərdən istifadə etməklə 

veririk  ki,  oxucular  bəhslərin  bir-biri  ilə  qarşı-  bqlı  əlaqəsindən 

istifadə  etməyi  öyrənsinlər.  Bu  isbat  metoduna  məntiqdə  xüsusi 

olaraq "paradoks" sübutu (bürhan) deyilir. Bu metodun "paradoks" 

adlanması,  əksini  fərz  edərək  verilənlərə  əks  olan  bir 

müqəddimənin  alınmasma  görədb.  Belə  ki,  verilənlər  daxilində 

isbat  etmək  istədiyimiz  iddiamn,  tezisin  əksini  fərz  edərək, 

verilənlərə qarşı nəticə alınır ki, bu da fərzin səhv obnası nəticəsini 

verir. Zidd bəhsində dedik ki, əgər iki hökm zidd olsa, onlardan biri 

doğrudursa, o bbi səhv və  əksinə, biri səhvdirsə, o biri doğrudur. 

Yəni isbat edək ki, (-ab-) hökmü ilə (+cb+) hökmü doğrudursa, onda 

onlarm  cəmi  (-ac-)  hökmünü  verir.  Fərz  edək  ki,  belə  deyil.  Yəni 

tutaq  ki,  onlarm  cəmi,  (-ac-)  hökmünü  vermir  və  ya  (-ac-)  hökmü 

səhvdir. Onda onun ziddi doğru olmalıdır. Və ~(-ac-)=(+ac+). Yəni 

(-ac-) hökmünün ziddi (+ac+) hökmüdür. Deməli, ziddə görə (+ac+) 

doğru olmalıdır. Əgər (+ac+) doğrudursa, onun verilən silloqizmin 

ikinci  müqəddiməsi  ilə  cəminə  baxaq.  Çünki  silloqizmm 

müqəddimələrini doğru qəbul etmişdik. Bu zaman aşağıdakı kimi 

cəm almar: 

+ac+ 

+cb+ 

’ Bax: vasitəsiz əqli nəticələr. 

301 

---