Redaktor: Korrektor: Cildin
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
Məntiq ____________________________________________________________ Bu silloqizm isə III fiqurun II modusudur. Fərziyyəmizə əsasən, tutaq ki, bu silloqizmi də əvvəlcədən başqa yoUa isbat etmişik, onda onun nəticəsindən istifadə etsək, (-ac-) hökmünü alarıq. Bu hökm də isbat etmək istədiyimiz {*) silloqizminin nəticəsidir. İsbat olundu.
Bərabər (müsavat) silloqizm: Aşağıdakı silloqizmə baxaq: a,
b-yə bərabərdir b,
c-yə bərabərdir (I) Riyaziyyatdan məlumdur ki, belə iki hökmün cəmi "a, c-yə bərabərdir" nəticəsini verir. Amma diqqət etsək, görərik ki, bu, qəti silloqizmin heç birinə aid deyil. Çünki "Orta termin" yoxdur. Birinci müqəddimədə subyekt-predikat "a" və "b-yə hdrahdr”, ikincidə isə
Məntiqçilər bunım hansı növ silloqizm olduğunu araşdırmış və onun mürəkkəb qəti silloqizm olduğu nəticəsinə gəlmişlər.
Əgər birinci müqəddimədə "b"-nin əvəzinə, ikinci müqəddimədən "c-yə bərabər" ifadəsini qoysaq, belə nəticə alarıq: a, "c-yə bərabər" olana bərabərdir. (II) Yəni birinci və ikinci müqəddimənin cəmi (II) hökmünü verir. Sual: Belə olan halda, riyaziyyatdan məlum olan "a, c-yə bərabərdir" nəticəsi haradan əmələ gəlir? Məntiqçilər bu suala belə cavab verirlər: Belə silloqizmlərin nəticə verməsi, üçüncü müqəddimənin doğru oknasmdan asılıdır. Üçüncü müqəddimə, bu növ silloqizmlərin öz maddəsinə uyğun, amma formaca eyni olan müqəddimədir. Bu üçüncü müqəddimələr sil- loqizmdən asılı olaraq, maddə və formaca aşağıdakılar ola bilər: 306
Formal Məntiq -
Oxşarın oxşarı oxşardır. -
Üçdəbirin üçdəbiri üçdəbirdir. -
Yarmın yarısı yarıdır. Əgər bu hökmlər doğru olsa, onda onlara uyğun (1) sillo- qizmləri nəticə verir. Məlumdur ki, "Üçdəbirin üçdəbiri, üçdəbirdir" hökmü doğru deyil. Ona görə də aşağıdakı silloqizm nəticə vermir. 3,
9-un üçdəbiridir. 9, 27-nin ücdəbiridir. ■
Əgər nəticə olaraq desək ki, "3, 27-nin üçdəbiridir", məlumdur ki, bu hökm səhvdir. Beləliklə, bu silloqizmlərin nəticə verməsi, silloqizmə əlavə edilən üçüncü müqəddimədən asılıdır. SUALLAR: 1.4 fiqurdan başqa fiqur da ola bilərmi? Nə üçün? 2.
Nəticə verməyən moduslan izah edin. 3.
Formalca nəticə verməyən bir silloqizmi maddəcə nəticə verən halda göstərin. 4.
5.
Bütün bitkilər qidalanır. Bəzi qidalananlar canlıdır. Bu hökmlərdən hər biri düzgündür. Amma bu ikisindən formal olaraq nəticə alınmır. Maddi olaraq nəticə verdiyini izah edin. 6.
silloqizm verin. 7.3-cü fiqurun 4-cü modusunu paradoks bürhanı ilə isbat edin. 8. İbn Sina məntiq əsərlərində deyir: "Səbəbin səbəbi səbəbdir." və "Nəticənin nəticəsi nəticədir". Onun bu sözünün düzgünlüyünü yoxlayın və bərabər silloqizm qurun. 307
3- CU DƏRS
RİYAZİ TOPLAMA VƏ SİLLOQİZM Qəti silloqizm bir növ iki hökmün cəmi olduğrmdan, riya- ziyyatdakı toplama qanrmxma bənzəyir. Aşağıdakı cəmə baxaq: 5 + 3 = 8 Bu cəm onu ifadə edir ki, əgər beş ədəd daş öz həcmini saxlayaraq, üç ədəd həcmini saxlayan daşla cəmlənsə, onlarm sayı mütləq həcmini saxlayan səkkiz daşm sayma bərabər olacaq. Burada həcm dedikdə, toplama əməliyyatmm konstantlar (sabit) məkamnda həyata keçdiyi başa düşülür. Bildiyiniz kimi, bəzi məkanlarda bildiyimiz toplama qanunları ödənmir. Daha doğrusu, bu məkanlarm toplama qanunları fərqlidir. Misal üçün, iki ağ və yaşıl rəngin cəminin yenə də müəyyən bir rəng verdiyini demək olar. Göründüyü kimi, burada "1+1=1" bərabərliyi almır. Yəni işlətdiyimiz riyazi qanunlar fiziki aləmin qanunlarıdır. Mücərrəd aləmin qanunları isə tamamilə fərqlidir. Eynilə silloqizmdə də bu cürdür. Yərd iki hökmün cəminin müəyyən hökmü verməsi üçün mütləq, qismən yuxarıdakı həcm mənasmı verən maddə, yaxud məzmun konstant (sabit) olmalıdır. Bu isə zəruri olaraq məlumdur. Çünki hər bir hökm müəyyən bir xəbərdir. Əgər bu xəbər, məsələn, zamandan asılı 309
Məntiq ____________________________________________________________ olaraq dəyişən olsa, məlumdur ki, nəticə də həmin hökmün dəyişmə prosesinə uyğun olaraq dəyişməlidir. Belə olan halda da, nəticə konstant yox, əksinə, zamandan asıh olaraq dinamik olacaq. Aşağıdakı misala baxaq: Yer kürəsindən müəyyən məsafədə duran hər bir ulduzun enerjisi yerə çatır. Günəş də müəyyən məsafədə durur. Nəticə alırıq ki. Günəşin enerjisi də Yerə çatır. Amma məlumdur ki. Günəşin enerjisi Yerə hər zaman e}mi miqdarda çatmır. Çünki Günəşin daxilində gedən atom parçalanmaları enerjini sabit olaraq vermir. Buna görə də Yerin isinməsi (hətta hiss olunmasa da) müxtəlif vaxtlarda müxtəlif dərəcədə olur.
Bu dediklərimizi hökmlərin "modalhğ"ı və "keyfiyyət- kəmiyyət" qanunu ilə bağlı dərslər də təsdiqləyir. Demək olar ki, bunlar müxtəlif baxışlarla verilmiş eyni məsələlərdir. Bu cəhətdən silloqizm toplama qanununa bənzəyir. Hətta bərabərliyin tərəflərinə eyni ədədi əlavə etdikdə bərabərlik dəyişmədiyi kimi, silloqizmin müqəddimələrinə və nəticəsinə eyni hökmü əlavə etdikdə də silloqizm bərabərliyi dəyişmir. Tutaq ki, silloqizmin birinci, ikinci müqəddimələri uyğun olaraq "Mı", "Mı" və nəticəsi isə "N 2 "dir. Onda süloqizmin riyazi şəkli aşağıdakı kimi olar: Mı + M 2 = N 2
(*) Hər tərəfə "Ms" hökmünü əlavə etsək, alarıq: Mı + M
2 + Ma = N 2 + M3
Əlbəttə ki, (*)-un doğruluğunu qəbul etmiş olsaq, (°*''^)-un doğruluğu aydmdır. Amma bir şərtlə ki, bərabərliyin hər iki tərəfindəki cəmin mənası olsım. Yəni hökmlər arasmda rabitə (orta termin) olsun. Riyazi bərabərlikdəki kimi. Tutaq ki, Mı = ab+ M 2
310 Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|