Redaktor: Korrektor: Cildin
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III fiqurun xüsusi şərti
- IV fiqurun xüsusi şərtləri
- ■ ■—3C
- Fərzetmə sübutu (bürhanı)
- "Bəzi b-lər q-dür."
Məntiq ____________________________________________________________ Bu silloqizm isə birinci fiqurun birinci modusudur. Elə isə bu silloqizmin nəticəsi (+ab+) hökmü olar. Nəticə aldıq ki, (+ab+) hökmü doğrudur. Əgər bu hökm doğrudursa, yenidən zidd bəhsinə görə onun ziddi səhv olmalıdır. Onda: ~(+ab+)=(-ab-) olduğundan, (-ab-) hökmü səhv olmalıdır. Deməli, verilən silloqizmin nəticəsinin səhv olma fərzindən aldıq ki, (-ab-) hökmü səhvdir. Bu isə silloqizmin doğru olaraq qəbul edilmiş müqəddimələrinin birincisinin ziddidir. Yəni silloqizmin müqəddimələrinin doğruluğu ilə verilən nəticənin səhv oknasmı fərz etmək, yenidən müqəddimələrin səhv obnasma gətirib çıxarır. Deməli, verilən nəticənin səhv olmasım fərz etmək düzgün deyil. Elə isə verilən nəticə doğrudur. İsbat olundu. Onu da qeyd edək ki, bu isbat metodunda, yahuz ziddən istifadə edilmir. Zidlə bərabər qalan vasitəsiz əqli nəticələrdən də istifadə olunur.
Ümumi şərtlərlə bərabər, kiçik müqəddimə iqrari və müqəddimələrdən biri ümumi olmalıdır. Amma bu şərtlərlə bərabər, 16 modusdan altısı nəticə verir. +ba+ +bc+
-ac+ +ba+
+bc- .-ac-
-ba+ +bc+
+ba+ -bc+
-ac+ ■ ■ -ac+ +ba+
-bc- .-ac-
-ba+ +bc-
-ac- Nəticə verməyən silloqizmləri də əlavə etsək:
+bc+
+bc- -bc+
-bc- +ba+
■'■-aci- ■'.-ac- ■'.-ad- ■ ■
—ac— +ba-
-
- -
- -ba+
■'■-ac+ ■ --ac- - - -ba- - - - - Yenə də nəticə verməyən moduslar formal xarakter daşıyır. 302 Formal Məntiq IV fiqurun xüsusi şərtləri: Ümumi şərtlərlə yanaşı, xüsusi şərtlər də aşağıdakılardan ibarətdir: 1.
Heç bir müqəddimə xüsusi inkari olmamalı; 2. Əgər hər iki müqəddimə iqrari olsa, kiçik müqəddimə ümumi olmalıdır. Bu zaman da, 16 modusdan beşini nəticəsi ilə bərabər veririk və qalanlarmm araşdırıbnasmı isə, artıq isbat metodları ilə tanış olan oxucularm öhdəsinə buraxırıq. +ba+
+cb+ +ba+
-cb+ +ba-
+cb+ +ba+
+cb- -ba+
+cb- ■"■-ac+
■ ’>-ac+ ■'■+ac- ■ ■ • ’•-ac-
+cb+
+cb- -cb+
-cb- +ba+
•'.-ac+ ■'.-ac-
■'•-acH - - +ba- .'.+ac-
- - - -ba+ -
-
-ba- -
Dörd fiqurun hər birinin nəticə verən və verməyən bütün moduslarım zidd hökmlərdəki həndəsi qayda ilə müqəddimələrin dairələrlə formasmdan ortaq məxrəc çıxarmaqla isbat etmək olar. Bundan başqa, məsələyə müxtəlif formalarda da yanaşmaq olar. Tutaq ki, IV fiqurun aşağıdakı modusu verilib: -ba+ +cb+
Dedik ki, həndəsi dairələrlə göstərmək olar ki, həqiqətən də, bu modus formal olaraq nəticə vermir. Tutaq ki, müqəddimələrdəki hökmləri ələ gətirdikdən sonra, "a" ilə "b" 303
Məntiq ____________________________________________________________ arasında aşağıdakı dairə şəklindəki bir münasibətin olmadığı- m da müəyyənləşdiririk:
Belə olan halda, bəzi "b"-lər "a" olduğundan, "a" ilə "b" arasmdakı münasibət dairələrdə dörd nisbətdən ya çarpazlaşan, ya da "b", "a"-ya tabe olmaq şərti ilə tabeli məfhumlar formasmda olar. Yəni onlar arasmdakı münasibət aşağıdakı iki haldan xaric ohnaz:
Bu zaman da bu iki hala, nəticə almaq istədiyimiz modusun ikinci müqəddiməsini əlavə etsək, "c" ilə "b" arasmdakı münasibətdə "c" dairəsi "b" dairəsinin ya daxilinə düşdüyündən, ya da üst-üstə düşdüyündən, modusun nəticəsi üçün ortaq məxrəc olaraq (-ac-) hökmünü almış olarıq.
11 fəslin 111 dərsində Şeyx İşra- qm xüsusi hökmləri ümumiyə çevirməsində dedik ki, onun bu nəzəriyyəsinin praktiki əhəmiyyətini gələcəkdə verəcəyik. İndi də onun çevirməsinin praktikasma baxaq. Dedik ki, qəti silloqizmin birinci fiqurunun nəticə verməsini isbat etməyə ehtiyac yoxdur, çünki bu zəruri bilikdir. Əsasən də, "Har bir "a", "b"-s3 və hər bir "b" də" c"-sə, onda hər bir "a", "c”-dir" silloqizmini isbat etməyə ehtiyac yoxdur. Həmçinin tutaq ki,
III fiqurun ikinci modusımu da başqa bir yolla 304
Formal Məntiq isbat etmişik. İndi biz qəti silloqizmin zəruri olan bu I fiqurunun I modusundan, III fiqurun fərz etdiyimiz isbat olunmuş II modusundan və Şeyx İşraqm çevirməsindən istifadə edərək, qəti silloqizmin III fiqurunun V modusunu isbat edək. Yəni isbat edək ki,
+ba+ -bc-
n -ac-
Şeyx İşraqm çevirməsinə əsasən, yuxarıdakı silloqizmin ikinci müqəddiməsində (-b=q) əvəzləməsi aparsaq, (+qc-) hökmünü
alarıq. Digər tərəfdən (-b=q) əvəzləməsinə əsasən, (+qb+) olar,
çünki (-b=q) əvəzləməsi "Bəzi b-lər q-dür." Deməkdir və bu da Şeyx İşraqm nəzərincə, "q" məfhumu, əslində, bir predmeti olan fərdi məfhum olub, amma bir neçə predmeti olan ümumi məfhum kimi fərz olunaraq, (həqiqi hökmlər) "b" ilə "q" məfhumunun bir-birinə bərabərliyindən almır. Deməli, }mxandakı silloqizmdən Şeyx İşraqm çevirməsinə əsasən, (+qc-) və (+qb+) kimi iki düzgün hökm almış oluruq. Bunlardan ikinci ilə, verilmiş silloqizmin birinci müqəddimə hökmünün cəminə baxaq: +qb+
+ba+ Bu silloqizmi isbat etməyə ehtiyac yoxdur, çünki dediyimiz kimi, zəruridir. Deməli, onun müqəddimələri cəmi (+qa+) hökmünü verər. Bundan sonra bu hökmlə, əvəzləməyə əsasən, yuxarıda aldığımız iki hökmdən birinci ilə cəminə baxaq: +qa+
+qc- 305
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|