Redaktor: Korrektor: Cildin
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Müşahidə, təcrübi, mütəvatir, fitri nəzəri hökmlər Müşahidə
- Bu səbəblərdən aşağıdakı müxtəlif növləri göstərmək olar: 1.
- "Təhdid" - Ola bilər ki, bu iki şəxs görüşsün və xəbərin başqa formada nəql edilməsi üçün biri o birini təhdid etmiş olsun.
Məntiq ____________________________________________________________ 0,
hüsuli biliyə çevrilir. Bu zaman zehində formalaşan "Mən acam" təsdiqi "vicdani" hökm adlamr. Belə təsdiq elmlərinin zəruri elmlərdən sayılması damimazdır. Çünki qabaqkı dərslərdə qeyd edildi ki, hüzuri idrakda şəkk olmur, elə isə, bu zaman bu hüzuri idrakm zehni şəkli də təsdiq edilməlidir.
hökmü - Təsdiqi üçün subyekt və predikatm sadə təsəvvüründən əlavə, hiss üzvlərinə də ehtiyac olan hökmdür. Dedik ki, hissi idrak iki yerə bölünür. Zahiri - yəni beş hiss üzvü burada vasitəçilik rolunu oynayır. Elə buna görə də Aristotel demişdir: "Hissiyyatı olmayanm biliyi yoxdur". Əlbəttə ki, burada, hər bir hiss üzvünə uyğun bilikdən söhbət gedir. Aristotelin bu hikmətli sözünə uyğun olaraq, anadangəlmə görmə qabiliyyətinə malik olmayan insana rəng anlayışım başa salmaq mümkün olmadığmı, göstərmək olar. Təcrübi hökm - Təsdiqi olunması üçün zəruri və müşahidə hökmlərinin şərtlərindən əlavə, "təkrar" şərti lazım olan hökmdür: Təkrar şərti - Məsələn, hər bir odun yandıria olduğu təkrar müşahidə nəticəsində təsdiqlənib. Demək olar ki, bütün fiziki və kimyəvi nəticələr buna əsaslanır. Bu təkrar, ümumi hökm əldə etmək üçündür. Yəni müşahidə hökmlərində bir nümunə təsdiq edilirdi, amma təkrar vasitəsilə ümumi bir hökmün təsdiqi almır. Onu da qeyd edək ki, təcrübi hökmlərin qəti, ya qeyri-qəti olması əvvəlki dərslərdən məlum olan analoji və induksiya əqli nəticəsinin tam və ya natamamlığma əsaslanır.
hökm - Elə hökmlərdir ki, bu hökmü xəbər verən fərdlərin "müxtəlifliyi", "düzgün müşahidəsi" və "bir-birindən xəbərsizliyi" verilən xəbərin yarüış olmasım qeyri-mümkün edir. 338
Maddi Məntiq Burada üç şərt vardır. Birinci şərt: Xəbəri verən fərdlərin müxtəlifliyi. Əlbəttə, əgər sübuta yetirilsə ki, iki fərd bir-birindən heç bir asılılığı olmadan və ya bir-birlərini tanımadan e}mi xəbər vermişlər, bu, həmin xəbərin doğruluğunu göstərir. İki müxtəlif ölkənin iki riyaziyyat aliminin, bir-birindən xəbərsiz, eyni riyazi düsturu kəşf etməsi buna misal ola bilər.
Amma bu şərt hökmün mütəvatir olması üçün kafi deyil. Ola bilər ki, hər fərd hadisəni, hadisənin özünəməxsus şəraitinə görə, eyni formada yanlış qavrasınlar. Buna görə də mən- tiqçilər ikinci şərti də əlavə edirlər. İkinci şərt: Düzgün müşahidə, düzgün qavrama. Bu şərt ona görədir ki, bir çox hallarda insanlar eyni səhnəni görürlər, haqqmda diqqətsizlik və s. üzündən eyni səhvə yol verirlər. Məsələn, gözbağlayıcılıq (fokus və sehr) meydanlarmda sehrbaz tamaşaçılara müəyyən əməl göstərir və hamı elə güman edir ki, sehrbaz həmin əməli, doğrudan da, həyata keçirir. Amma diqqət edənlər bunun bir gözbağlayıcı əməl olduğunu görür və bu hadisənin, aldanan tamaşaçılarm həmin hadisədən verdikləri xəbərlə uyğun olmadığmı bilirlər. Üçüncü şərt: Ola bilər ki, yuxarıdakı iki şərtlə bərabər verilən xəbər düzgün olmasm. Məs.: Tutaq ki, iki şəxs, doğrudan da, müəyyən hadisəni müşahidə etmişlər və isbat olunmuşdur ki, bu iki fərd şəxsən həmin hadisəni müşahidə etmişdir. Əlbəttə ki, belə olan halda, xəbər düzgün olacaq. Amma onlarm bir-birləri ilə müsbət münasibətləri olsa, bu zaman həmin xəbərin yanlış olması üçün müxtəHf ehtimallar vermək olar. Ola bilər ki, hansısa bir "səbəb" üzündən həmin iki şəxs bu
339
Məntiq ____________________________________________________________ xəbəri azca fərqlə nəql etmək qərarma gəlsinlər. Bu da, xəbərin olduğu kimi verilməsinin qarşısım aldığmdan, xəbər həqiqətə tam şəkildə uyğun olmayacaq. Bu da insanlarm, verilən bu xəbərdən düzgün nəticələr çıxarmasırun qarşısmı alacaq.
hökm - Təsdiq olunması üçün silloqizmə ehtiyac olan və bu silloqizmin onlarm özləri ilə bərabər olduğu hökmdür. Eynilə, zəruri hökmlər kimi, amma bir fərqlə ki, burada subyekt və predikatm sadə təsəvvüründən başqa, bir vasitəyə - əqli nəticəyə də ehtiyac var və bu vasitə həmişə zehində hazırdır. Məsələn, "3, 6-mn yarısıdır", "4 cütdür" hökmləri kimi. Başqa bir misal: Məlumdur ki, "aləm" və "var olmağ"ı sadə təsəvvür etməklə "Aləm vardır" hökmü heç də təsdiq edilmir. Təsdiq üçün yeni bir müqəddimə hökmə ehtiyac vardır. O da "Biz aləmdən təsirlənirik" və "Təsir qoyan hər bir şey vardır" hökmüdür ki, zehində hazırdır və bu iki hökmün cəmi "Aləm vardır" hökmünün təsdiqini verir. Bu, bir misal idi. Ola bilər ki, fitri hökmlər üçün daha dəqiq misal olsun. Bəzən yəqini hökmlərə, əvvəllər də qeyd etdiyimiz, güclü, iti zehnə malik olan insanlarm bir anda gəldiyi nəticələri də daxil edirlər. Belə əqli nəticələr, hökmlər elə hökmlərdir ki, onlarm təsdiqi güclü, qüvvətli ağIm nəticəsidir. Dediyimiz kimi, bu zaman təfəkkürdə 111 və IV mərhələyə (1-h, 1-d) ehtiyac olmur. Bəzi yəqmi hökmlərdə təsdiq ümumi xarakter daşıyır, amma belə hökmlərdə təsdiq bəzi fərdlərə aiddir. Bu hökmlərə misal olaraq, "Yer kürə formasmdadır." hökmünü göstərmək olar. Çünki dəniz sahilmdə dayanıb dənizin səthini seyr edən güclü zehnə malik bir şəxs, uzaqdan gələn gəminin dor ağacı- 3. "Təsir" - Ola bilər ki, həmin iki şəxs bir-biri ilə söhbət zamanı həmin hadisəni müzakirə etsinlər və bu zaman biri o birinin rəyindən təsirlənib (şüuraltı) onun nəql etdiyi kimi nəql etmiş olsun. 4. "Təhdid" - Ola bilər ki, bu iki şəxs görüşsün və xəbərin başqa formada nəql edilməsi üçün biri o birini təhdid etmiş olsun. 340
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|