Redaktor: Korrektor: Cildin
Ol gözlərim gecələr göydə qalır
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ol gözlərim gecələr göydə qalır, Çünki gözəlim həmin aydır.
- Şeirin faydası
- Topika V 3 ritorikada olduğu kimi, şeirə də ayrıca yanaşdıqda şeir, əslində, sofizmdir.
Məntiq. Ol gözlərim gecələr göydə qalır, Çünki gözəlim həmin aydır. Burada həm analoji, həm silloqizm əqli nəticəsindən istifadə edilmişdir. "Çünki gözəlim həmin aydır" misrası analoji əqli nəticədir və aşağıdakı kimi ahnmışdır; Məşuq aşiq üçün həmişə parlaq görünür, işıq saçır. Ay da gecə səmada parlaq olur, ətrafı işıqlandırır. Bu oxşar cəhətə görə məşuq aya bənzədilərək, "Sevgilim aydır" nəticəsi almır. Məlumdur ki, bu da xəyali hökmdür. SUloqizm ohnası isə birinci misrarun nəticə, ikinci misranm ikinci müqəddimə və birinci müqəddimənin də gizli verilməsinə görədir. Bu da, əslində, aşağıdakı kimidir: I
müq (gizli): Aşiqin gözü həmişə məşuqda olar. II
müq: Məsuq aydır. • Aşiqin gözü göydə qalar. İ. Nəsiminin yuxarıdakı qəzəlini də, bunun kimi müxtəlif cəhətlərdən baxaraq təfsir etmək olar. Məsələn, ya birinci misranı, ya da ikinci misram nəticə olaraq götürərək təhlil etmək olar. Yaxud hər ikisini müqəddimə götürərək nəticə aknaq olar. Buna görə də şeirlərin təfsirini şairin nə demək istədiyinə daha yaxm vermək üçün analoji əqli nəticə ilə silloqizmi dəqiq bilmək lazımdır. Əgər analoji əqli nəticə ilə siUoqizmin hansı şərtlər zamanı nəticə verdiyi dəqiq öyrənilərək, şeirin bütün müqəddimə-nəticə seçimi variantları bu şərtlər vasitəsi ilə araşdırılsa, daha düzgün mənalar vermək olar. Bu, fəlsəfi və irfani yazan şairlərin şeirlərinə daha çox aiddir. Məntiq elmindəki şeir ilə ədəbiyyat elmindəki şeir arasm- dakı fərq bundan ibarətdir ki, bu iki şeir arasmdakı "dörd nisbət", "tabeli"dir^°^. Yəni hər bir məntiqi şeir ədəbi şeirdir, amma hər ədəbi şeir məntiqi şeir deyil, əksinə, bəziləri məntiqi- I hissə, IV fəsil, III dərs 372
_____________________________________________________ Maddi Məntiq dir. Çünki bəzi ədəbi şeirlər xəyali deyil, həqiqidir və həqiqətdən danışır. Yaxud bəzi ədəbi şeirlər tarixi hadisədən xəbər verir.
Şeir insan həyatının bir çox sahələrində faydalıdır. İnsanın mənəviyyatı hisslərlə dolu olduğundan, həm ictimai, həm də fərdi həyatmda şeir onun bu hisslərinə təsir göstərə bilir. Şerin ən mühüm faydalarmdan aşağıdakıları göstərmək olar: 1.
Əsgərlərin ruhiyyəsini yüksəltmək 2.
Milləti hər hansı bir etiqada tərəf yönəltmək 3.
Böyüklərin tərifi, düşmənin məzəmməti 4.
Şənliklərdə şən, gözəl əhval-ruhiyyə yaratmaq 5.
Matəm məclislərində qəm yaratmaq 6.
Aşiqin məşuqa məhəbbətini şövqləndirmək 7.
Yaxşılıqlara dəvət, pisliklərdən çəkindirmək 8.
Məsəllər çəkmək Şeirin insana təsirinin səbəbi onun xəyali hökmlərdən təşkil olmasmdadır. İnsan xəyaldan xoşlandığı üçün, xəyali hökmlər vasitəsi üə xarici aləmdə olan predmetləri və hadisələri təsvir edərək onun xəyalma təsir göstərmək olur. Çünki bəzi vaxtlar hər hansı bü şeyin xəyalı, onun özünü görməkdən daha ləzzətli olur. Buna görə də fibn, kino sahəsi insana ən çox təsiret- mə gücünə malikdir. Çünki filmlərdə əşyalarm, hadisələrin təsviri çox həyəcanlandırıcı verilü. Başqa bir səbəbi də 3 oıxan- da qeyd edilən müqəddimə və ya nəticənin gizli verilməsidir. Buna əsasən də, şairi belə tərif etmək olar: Şair - Tablo üzərində öz fırçası ilə möhtəşəm əsər yaradan mahir bir rəssam kimidir ki, zehinlərdə, xəyallarda xarici aləmi naqis sözlər vasitəsi üə təsvir və ya əks etdirir. Naqis dedikdə, müqəddimə və ya nəticənin gizü verilməsi başa düşülür.
373
Məntiq ____________________________________________________________ SUALLAR: 1.
2.
Elmi mətləblərdə ritorikanın yeri varmı? 3.
Şeirin həyəcanlandırmaq xüsusiyyəti nədən irəli gəlir? 4.
Ədəbi şeirlə məntiqi şeir arasındakı dörd nisbətdən "tabeli"liyi izah edin. 5.
Elmi məsələni izah edən şeir məntiqidir, yoxsa ədəbi? 6.
Şair İ. Nəsiminin "Sığmazam" rədifli qəzəlinin birind beytində silloqizmi göstərin. 7.
əlaqələndirin. 8.
Şeirlə ritorikamn fərqi nədir? 374
375
1-CI DƏRS SOFIZMIN
TƏRIFI
Sofizmin əhəmiyyəti: Sofizm zehnin səhvlərə düşməsindən və bımrm qarşısınm alınmasmdan danışdığı üçün məntiqdə xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Məntiqin tərifində dedik: "Məntiq, düzgün təfəkkür qanunudur". Amma aydmdır ki, zehin nə qədər məntiqi qanunlara riayət edərək fikirləşsə də, əgər sofizmin növlərini tamsa, aldığı nəticənin sübut (bürhan) olduğuna daha çox əmin olar.
Dedik ki, düzgün nəticə üçün dəlil həm "forma", həm də "maddə (məzmun)" cəhətindən düzgün olmahdır. Yəni əgər əqli nəticədə "Formal" və "Maddi" məntiqin hər ikisi düzgün olsa, nəticə düzgündür. Amma bunlardan birində və ya hər ikisində yanlışlıq olsa, bu zaman əqli nəticənin nəticəsi düzgün sayılmır və sofizm adlanır. Beləliklə, sofizm üç formada ola bilər: ya "Formal" məntiqdə, ya "Maddi", ya da hər ikisində. Hər üç halda da ya qəsdən, ya da bilmədən ola bilər. Qəsdən olan sofizmlərin qarşısını almaq hər zaman mümkün oknur. Çünki sübut (bürhan), ya da topika ilə cavab verilən zaman qarşı tərəfin məqsədi azdırmaq olduğundan, o, qəbul etməyib yenidən başqa bir sofizmə əl ata bilər. Amma bilmədən baş verən sofizmlərə qarşı gətirilən sübut və topikalar sayəsində sofizm edənə onun xətasım qəbul etdirmək olar. Ola bilər ki, sofizm edən, gətirilən sübu 377
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|