Məntiq.
Ol gözlərim gecələr göydə qalır,
Çünki gözəlim həmin aydır.
Burada həm analoji, həm silloqizm əqli nəticəsindən istifadə
edilmişdir. "Çünki gözəlim həmin aydır" misrası analoji əqli
nəticədir və aşağıdakı kimi ahnmışdır;
Məşuq aşiq üçün həmişə parlaq görünür, işıq saçır. Ay da gecə
səmada parlaq olur, ətrafı işıqlandırır. Bu oxşar cəhətə görə məşuq
aya bənzədilərək, "Sevgilim aydır" nəticəsi almır. Məlumdur ki, bu
da xəyali hökmdür.
SUloqizm ohnası isə birinci misrarun nəticə, ikinci misranm
ikinci müqəddimə və birinci müqəddimənin də gizli verilməsinə
görədir. Bu da, əslində, aşağıdakı kimidir:
I
müq (gizli): Aşiqin gözü həmişə məşuqda olar.
II
müq: Məsuq aydır.
• Aşiqin gözü göydə qalar.
İ. Nəsiminin yuxarıdakı qəzəlini də, bunun kimi müxtəlif
cəhətlərdən baxaraq təfsir etmək olar. Məsələn, ya birinci misranı,
ya da ikinci misram nəticə olaraq götürərək təhlil etmək olar.
Yaxud hər ikisini müqəddimə götürərək nəticə aknaq olar. Buna
görə də şeirlərin təfsirini şairin nə demək istədiyinə daha yaxm
vermək üçün analoji əqli nəticə ilə silloqizmi dəqiq bilmək lazımdır.
Əgər analoji əqli nəticə ilə siUoqizmin hansı şərtlər zamanı nəticə
verdiyi dəqiq öyrənilərək, şeirin bütün müqəddimə-nəticə seçimi
variantları bu şərtlər vasitəsi ilə araşdırılsa, daha düzgün mənalar
vermək olar. Bu, fəlsəfi və irfani yazan şairlərin şeirlərinə daha çox
aiddir.
Məntiq elmindəki şeir ilə ədəbiyyat elmindəki şeir arasm- dakı
fərq bundan ibarətdir ki, bu iki şeir arasmdakı "dörd nisbət",
"tabeli"dir^°^. Yəni hər bir məntiqi şeir ədəbi şeirdir, amma hər
ədəbi şeir məntiqi şeir deyil, əksinə, bəziləri məntiqi-
I hissə, IV fəsil, III dərs
372
_____________________________________________________ Maddi Məntiq
dir. Çünki bəzi ədəbi şeirlər xəyali deyil, həqiqidir və həqiqətdən
danışır. Yaxud bəzi ədəbi şeirlər tarixi hadisədən xəbər verir.
Şeirin faydası:
Şeir insan həyatının bir çox sahələrində
faydalıdır. İnsanın mənəviyyatı hisslərlə dolu olduğundan, həm
ictimai, həm də fərdi həyatmda şeir onun bu hisslərinə təsir göstərə
bilir. Şerin ən mühüm faydalarmdan aşağıdakıları göstərmək olar:
1.
Əsgərlərin ruhiyyəsini yüksəltmək
2.
Milləti hər hansı bir etiqada tərəf yönəltmək
3.
Böyüklərin tərifi, düşmənin məzəmməti
4.
Şənliklərdə şən, gözəl əhval-ruhiyyə yaratmaq
5.
Matəm məclislərində qəm yaratmaq
6.
Aşiqin məşuqa məhəbbətini şövqləndirmək
7.
Yaxşılıqlara dəvət, pisliklərdən çəkindirmək
8.
Məsəllər çəkmək
Şeirin insana təsirinin səbəbi onun xəyali hökmlərdən təşkil
olmasmdadır. İnsan xəyaldan xoşlandığı üçün, xəyali hökmlər
vasitəsi üə xarici aləmdə olan predmetləri və hadisələri təsvir
edərək onun xəyalma təsir göstərmək olur. Çünki bəzi vaxtlar hər
hansı bü şeyin xəyalı, onun özünü görməkdən daha ləzzətli olur.
Buna görə də fibn, kino sahəsi insana ən çox təsiret- mə gücünə
malikdir. Çünki filmlərdə əşyalarm, hadisələrin təsviri çox
həyəcanlandırıcı verilü. Başqa bir səbəbi də
3
oıxan- da qeyd edilən
müqəddimə və ya nəticənin gizli verilməsidir.
Buna əsasən də, şairi belə tərif etmək olar:
Şair
- Tablo üzərində öz fırçası ilə möhtəşəm əsər yaradan
mahir bir rəssam kimidir ki, zehinlərdə, xəyallarda xarici aləmi
naqis sözlər vasitəsi üə təsvir və ya əks etdirir. Naqis dedikdə,
müqəddimə və ya nəticənin gizü verilməsi başa düşülür.
Topika
V 3
ritorikada olduğu kimi, şeirə də ayrıca yanaşdıqda
şeir, əslində, sofizmdir.
373
Məntiq ____________________________________________________________
SUALLAR:
1.
Ritorika ilə topikanın fərqi nədir?
2.
Elmi mətləblərdə ritorikanın yeri varmı?
3.
Şeirin həyəcanlandırmaq xüsusiyyəti nədən irəli gəlir?
4.
Ədəbi şeirlə məntiqi şeir arasındakı dörd nisbətdən "tabeli"liyi
izah edin.
5.
Elmi məsələni izah edən şeir məntiqidir, yoxsa ədəbi?
6.
Şair İ. Nəsiminin "Sığmazam" rədifli qəzəlinin birind beytində
silloqizmi göstərin.
7.
Müvəffəq şair olmaq üçün nə lazımdır? Dərsdəki şeirlə
əlaqələndirin.
8.
Şeirlə ritorikamn fərqi nədir?
374
1-CI DƏRS
SOFIZMIN
TƏRIFI
Sofizmin əhəmiyyəti: Sofizm zehnin səhvlərə düşməsindən və
bımrm qarşısınm alınmasmdan danışdığı üçün məntiqdə xüsusi
əhəmiyyətə malikdir. Məntiqin tərifində dedik: "Məntiq, düzgün
təfəkkür qanunudur". Amma aydmdır ki, zehin nə qədər məntiqi
qanunlara riayət edərək fikirləşsə də, əgər sofizmin növlərini
tamsa, aldığı nəticənin sübut (bürhan) olduğuna daha çox əmin
olar.
Dedik ki, düzgün nəticə üçün dəlil həm "forma", həm də
"maddə (məzmun)" cəhətindən düzgün olmahdır. Yəni əgər əqli
nəticədə "Formal" və "Maddi" məntiqin hər ikisi düzgün olsa, nəticə
düzgündür. Amma bunlardan birində və ya hər ikisində yanlışlıq
olsa, bu zaman əqli nəticənin nəticəsi düzgün sayılmır və sofizm
adlanır.
Beləliklə, sofizm üç formada ola bilər: ya "Formal" məntiqdə, ya
"Maddi", ya da hər ikisində. Hər üç halda da ya qəsdən, ya da
bilmədən ola bilər. Qəsdən olan sofizmlərin qarşısını almaq hər
zaman mümkün oknur. Çünki sübut (bürhan), ya da topika ilə
cavab verilən zaman qarşı tərəfin məqsədi azdırmaq olduğundan,
o, qəbul etməyib yenidən başqa bir sofizmə əl ata bilər. Amma
bilmədən baş verən sofizmlərə qarşı gətirilən sübut və topikalar
sayəsində sofizm edənə onun xətasım qəbul etdirmək olar. Ola bilər
ki, sofizm edən, gətirilən sübu
377
Dostları ilə paylaş: |