Redaktor: Korrektor: Cildin

 _____________________________________________________ Maddi Məntiq 

mn  gövdəsinin  aşağıya  tərəf,  yavaş-yavaş  görünməsindən,  elə 

0

 

andaca, dəniz səthinin dairəvi olduğımu qətiləşdirə və birbaşa "Yer 

kürə formasmdadır" nəticəsinə gələ bilər. 

Qeyd: 

Qeyd  edək  ki,  əgər  daha  dəqiq  və  ya  ağıllı  yanaşsaq, 

yuxarıdakılardan tam olaraq, yabuz zəruri hökmlərin yəqini hökm 

olduğu  nəticəsinə  gələrik.  Çünki  bir  az  düşünməklə,  qalanlarda 

xətamn mümkünlüyü görünür. Amma Allahm hikməti tələb edir ki, 

qalanlar da yəqini hökmlərdən hesab olunsun. Çünki belə olmasa, 

bəzi sahələrlə bağlı bütün nəticələr sual altma düşür. Bunun isbatmı 

isə,  artıq  məntiqi  "əqli  nəti-  cə"nin  nə  olduğunu  bilən  oxucularm 

öhdəsinə buraxırıq. 

SUALLAR: 

1.

 

Yəqini  hökmlərin  növlərindən  hansılar  hamı  tərəfindən  və 

hansılar bəzi insanlar tərəfindən təsdiq edilir, bəziləri tərəfindən təsdiq 

edilmir? 

2.

 

Bəzi  insanların  cəhaləti  zəruri  hökmlərin  zəruriliyinə  zərər 

vururmu? 

3.

 

Yəqini  hökmlərin  hər  birində  təsdiq  üçün  nəfsin  diqqət 

amillərindən hansılar vadbdir? 

4.

 

Aşağıdakıların  hansı  növ  yəqini  hökmlər  olduğunu  müəyyən 

edin; 

-

 

Hər bir nəticənin səbəbi var. 

-

 

Namaz İslam dinində vacibdir. 

-

 

İki ziddin cəmi qeyri-mümkündür. 

-

 

Səmadakı ulduzlar səpələnmişdir. 

5.

 

Məntiqçilər  deyirlər:  -  "Qəti  silloqizmin  I  fiquru  zəruridir". 

Bunun hansı növ yəqini hökm olduğunu müəyyən edin. 

6.

 

Riyazi aksiomlar hansı növ yəqini hökmlərdir? 

7.

 

"3"  ədədini  "8"  və  "-5"  kimi  iki  hissəyə  ayırmaq  olar.  Bu  zaman 

8>3  olduğundan,  hissə  tamdan  böyük  olur.  Halbuki  hissənin  tamdan 

kiçik olması zəruridir. Bunu izah edin. 

341 

---

Məntiq ____________________________________________________________  

8.

 

Vicdani hökmlərə aid bir neçə misal gətirin. 

9.

 

İsbat edin ki, həqiqətdə yalnız zəruri hökmlər yəqinidir. 

Qalanları isə ilahi hikmətə əsasən, yəqini hökmlər sayılır. 

10.

 

"Böyüklərin qarşısında uzanmaq olmaz" hansı növ hökmdür? 

11.

 

Ümumiyyətlə, varlıq ya vardır, ya da yoxdur. Bu hökm hansı 

növ hökmdür? 

342 

---

2-CI DƏRS 

ZƏNNİ, MƏŞHUR, VƏHMİ, QƏBUL EDİLƏN, 

TƏQLİD EDİLƏN, TƏŞBİHİ, XƏYALİ, 

ƏXLAQİ, HÜQUQİ HÖKMLƏR 

Zənni  hökm  -  Təsdiq  və  inkarmdan  yalnız  birinə  üstünlük 

verilən hökmə deyilir. Uyğunluq qanununda verilən ehtimallar elə 

bu zənni hökmlərdən sayılır. 

Allah-taala  Quranda,  bu  hökmlərlə  bağlı  aşağıdakı  ayədə 

buyurur: 

"Ey  iman  gatirsnlər!  Çox  zənnə-gümana  qapılmaqdan 

çəkinin. Şübhəsiz ki, zənnin bəzisi (heç bir əsası olmayan zənn) 

günahdır...  Allahdan  qorxun.  Həqiqətən,  Allah  tövbələri  qəbul 

edəndir, rəhmlidir!"^ 

Həmçinin  Yunis  surəsinin  36-cı  ayəsində  də  zərmtn  batil 

olduğu  başqa  şəkildə  göstərilir.  Buna  görə  də  hissiyyata 

əsaslanmaq, zənnə qapılmaq düzgün deyil. 

Məşhur 

hökmü 

-  Təsdiqi  ümumi  camaat 

arasmda 

məşhurlaşmış hökmə deyüir. Belə hökmlər üç qismdir: 1. Ümumi, 

2. Əksəriyyət, 3. Xüsusi 

Ümumi dedikdə, hər kəs tərəfindən təsdiqlənən hökmlər başa 

düşülür.  Məsələn,  "Zühn  pisdir",  "Kasıblara  kömək  insani 

xüsusiyyətdir" və s. 

^ əl-Hucurat, 12 

343 

---

Məntiq __________________________________ ^ _________________________  

Əksəriyyət  -  Bir  çox  insan  tərəfindən  təsdiqlənən  hökmlərə 

deyilir. Məsələn, "Allah birdir". 

Xüsusi  -  Müəyyən  qrupda,  mədəni  səviyyədə  olan  insanlar 

arasmda hansısa bir hökmün təsdiqlənməsinə deyilir. 

Ola bilər ki, bir hökm həm məşhur, həm də yəqini hökm olsun. 

Məsələn,  "Hissə  tamdan  kiçikdir".  Yəqini  hökmün  təsdiqinin 

meyarı  xarici  aləmdə  mövcudluq,  məşhur  hökmün  təsdiqinin 

meyarı isə msanlarm və ya alimlərin nəzəridir. 

Məşhur hökmlərin məşhur olmasınm səbəbləri: 

Aşkarlıq: Məsələn, "Yer Günəş ətrafma fırlamr". 

Ümumi  məsləhət:  məsələn,  "Müşahidə  etdiyimiz  qırmızı rəng 

öz-özlüyündə də qırmızıdır". Fəlsəfədə isbat edilmişdir ki, insarun 

gördüyü hər hansı "x" rəngi, ola bilər ki, başqa rəng olsun, amma 

insan  onu  "x"  kimi  görsün.  Yəni  əqli  olaraq  məlum  deyil  ki, 

doğrudan  da,  gördüyümüz  rəng  elə  həmin  rəngdədir.  Buna 

baxmayaraq,  ümumi  məsləhət  olaraq  qəbul  edilmişdir  ki,  insan, 

rəngi öz rəngində görür. 

Fitrət:  Məsələn,  "Hamı  ailəsini  qorumağı,  təmin  etməyi  vacib 

bilir". 

Nəfsi  keyfiyyətlər:  Məsələn,  mərhəmət  sifətindən  törəyən, 

"Heyvana əziyyət etmək ohnaz" hökmü. 

Bunlarla bərabər, başqa səbəblər də saymaq olar. 

Vəhmii“"  hökm  -  Vahimə  qüvvəsinin  nəticəsində  yaranan 

hökmlərə  deyilir  ki,  qəti  olaraq,  yanlışdır.  Ağıl  bunun  səhv 

olduğunu  dərk  edir.  Məsələn,  qaranlıqdan  qorxmağm  nəticəsi 

olaraq, "Qaranlıq qorxuludur" hökmü kimi. Ağıl nə qədər desə ki, 

belə deyil, vahimə qüvvəsi öz işini görür. 

Qəbul  edilən 

hökm  -  İstər,  həqiqətən,  doğru  olan,  istərsə  də 

doğru olmayan, lakin doğru qəbul edilən hökmə deyüir. Məsələn, 

fiqh  elmində  Allahm,  peyğəmbərin  varlığı,  sözlərinin  dəlil  olması 

və s. Yəni Allahm və peyğəmbərin varlığı fiqh el- 

Bax: I hissə, I fəsil, III dərs 

344 

---